सामाजिक सुधारणांचे अग्रदूत

मराठीतले पहिले वृत्तपत्र कोणी सुरू केले? असा प्रश्न केला की आपण डोळे झाकून सांगतो, बाळशास्त्री जांभेकर!
...मग मराठीतले पहिले मासिक कोणी सुरू केले?
पहिले सार्वजनिक वाचनालय कोणी सुरू केले?
पहिले असिस्टंट प्रोफेसर कोण?
पहिले मराठी शिक्षणाधिकारी कोण?
या सर्व प्रश्नांचे एकच उत्तर म्हणजे, दर्पणकार आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर!
त्यांनी 6 जानेवारी 1832 साली ‘दर्पण’ हे मराठी भाषेतले पहिले वृत्तपत्र सुरू केले. हा दिवस आपण ‘पत्रकार दिन’ म्हणून साजरा करतो. तरीही दुर्दैवाने आजच्या पिढीला या महान समाजसुधारकाची हवी तशी माहिती नाही. आज महाराष्ट्राची सामाजिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक, आर्थिक क्षेत्रात जी प्रगती सुरू आहे त्याचा श्रीगणेशा बाळशास्त्रींनी त्या काळात केला.
मराठी वृत्तपत्राची गंगोत्री बाळशास्त्रींनी सुरू केली. त्याचा निम्मा भाग इंग्रजी असायचा. त्यामुळे इंग्रजी वृत्तपत्र सुरू करणारेही ते पहिले भारतीय संपादक ठरले. दर्पण वृत्तपत्र बंद पडल्यानंतर त्यांनी लोकशिक्षणाच्या हेतूने ‘दिग्दर्शन’ हे मराठीतील पहिले मासिक सुरू केले. एल्फिस्टन स्कूलला त्यांची पहिले सहायक प्राध्यापक म्हणून नेमणूक झाली. दादाभाई नौरोजी, भारतीय पुराणेतिहास संशोधक डॉ. भाऊ दाजी लाड, विख्यात गणिती प्रो. केरो लक्ष्मण छत्रे, मुंबईचे न्यायनिष्ठुर प्रेसिडेन्सी मॅजिस्ट्रेट रा. ब. नाना मोरोजी त्रिलोकेकर, योराबजी शापूरजी बंगाली, के. शि. भवाळकर असे त्याकाळातील वलयांकित मान्यवर हेही त्यांचे विद्यार्थी. वयाच्या सतराव्या वर्षी तेरा भाषा अवगत असलेले बाळशास्त्री हे ‘आधुनिक पश्चिम भारताचे जनक होते,’ असे गौरवोद्गार मुंबई सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायमूर्ती सर ऑस्किन पेरी यांनी काढले होते.
मराठी पत्रकारितेबरोबरच मराठी मासिक, अध्यापनशास्त्र, इतिहास संशोधन, सामाजिक सुधारणा, विविध पुस्तकांचे लेखन, गद्य निबंध, सामाजिक-शैक्षणिक चळवळी अशा सर्वांचे प्रेरक प्रणेते म्हणून कोकणातील पोंभुर्ले गावच्या बाळशास्त्री जांभेकर यांचे नाव इतिहासात अजरामर आहे. राष्ट्रपिता महात्मा फुले आणि क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांच्या आधी स्त्री शिक्षणाचा विचार मांडणारे आणि आपल्या लेखनातून सातत्याने त्याचा ध्यास घेणारे बाळशास्त्री समाजसुधारणेचे दीपस्तंभ ठरावेत.
लोकमान्य टिळक यांच्याबाबत एक आख्यायिका आहे. गोपाळ गणेश आचवळ यांनी 1 ऑगस्ट 1947 च्या ‘केसरी’त ती लिहिली आहे. गंगाधर टिळक यांनी त्यांच्या मुलाचे नाव प्रथम ‘केशव’ असे ठेवले होते. त्याचवेळी बाळशास्त्री जांभेकर यांची विद्वत्ता देशभर पसरली होती. बाळशास्त्री 1842 मध्ये दक्षिण कोकण व दक्षिण महाराष्ट्र विभागाचे शाळा तपासणीस होते. त्यामुळे गंगाधरपंत टिळक यांना बाळशास्त्रींबद्दल अतोनात आदर व अभिमान होता. आपला पुत्रही त्यांच्यासारखाच विद्वान व लोकप्रिय व्हावा या भावनेने त्यांनी त्यांच्या मुलाचे नाव ‘बाळ’ असे ठेवले. बाळ गंगाधर टिळक हे पुढे ‘लोकमान्य’ झाले, मात्र बाळशास्त्री जांभेकरांची त्यावेळची लोकप्रियता आणि जनभावना यातून दिसून येते.
बाळाशास्त्री जांभेकर यांचे चरित्रकार, ज्येष्ठ संपादक रवींद्र बेडकिहाळ लिहितात, ‘‘मराठी वृत्तपत्रसृष्टीची परंपरा सांगताना टिळक, आगरकरांचा उल्लेख होतो. निबंधमाला संदर्भात विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांचा उल्लेख होतो. स्त्री शिक्षण व सामाजिक सुधारणांच्या संदर्भात फुले, आगरकर, आंबेडकर, महर्षि कर्वे, कर्मवीर भाऊराव पाटील यांचा प्रामुख्याने उल्लेख होतो. महाराष्ट्राचा इतिहास लिहिताना अगर सांगताना हे उल्लेख योग्यच आहेत. तथापि पत्रकारिता, निबंध, लोकशिक्षण, बालवाङमय, सामाजिक सुधारणा, स्त्री शिक्षण इत्यादी बाबतीत या सर्वांच्याही आधी दर्पणकार बाळशास्त्री जांभेकर यांनी या विषयांना स्पर्श करून वाचा फोडली होती. त्यामुळे या सर्वांची परंपरा सांगताना बाळशास्त्रींचे नाव न घेणे अन्यायकारक आहे. मराठी पत्रकारितेचे आद्य प्रवर्तक म्हणूनच केवळ त्यांचा उल्लेख नाही तर वरील सर्व क्षेत्रातील प्रेरणांचा स्त्रोत बाळशास्त्री जांभेकरांपासूनचाच आहे, असे इतिहास सांगतो. याकडे आजच्या साहित्यिक, पत्रकारांनी निरीक्षण वृत्तीने पाहिले पाहिजे.’’
बेडकिहाळ फक्त बाळशास्त्रींचे चरित्र लिहूनच थांबले नाहीत तर त्यांनी महाराष्ट्र पत्रकार कल्याण निधीच्या माध्यमातून देवगड तालुक्यातील पोंभुर्ले या बाळशास्त्रींच्या जन्मगावी त्यांचे स्मारक उभारले आहे. दरवर्षी तेथे राज्यातील पत्रकारांचे व साहित्यिकांचे मेळावे होत असतात.
हाडाचे शिक्षक असलेल्या बाळशास्त्रींनी त्या काळात शिक्षकांना जो बहुमोल उपदेश केला तो आजच्या काळातही अंतर्मुख करणारा आहे. ते लिहितात, ‘‘पूर्वकाळाचे महाप्रबुद्ध ऋषिजन हे अरण्यवास पत्करून विद्यासंपन्न होत आणि विद्यादान करीत. त्यांनी आपल्या देशात अपूर्व ज्ञानभांडारे भरून ठेवली आहेत. ती इतकी तुडुंब आणि ओतप्रोत आहेत की ती नुसती चाळायला सुद्धा संबंध जन्म पुरायचा नाही. मग विद्याभ्यास अन विद्यादान करण्याची आपणास का लाज वाटावी? विद्या शिकून तुम्हाला कारकून किंवा अंमलदार व्हावेसे वाटते. शिक्षकाचा व्यवसाय लोक हलका मानतात पण तसे नाही. प्रजा मूढ आहे, म्हणून सरकारी नोकरांचे महत्त्व. विद्याप्रसार जसजसा होत जाईल तसतसे सरकारी नोकरांचे ढोंगसोंग अन थाटमाट नाहीसा होईल. प्रजा शहाणी आणि समजूतदार झाली म्हणजे कारकूनीला कोण विचारतो? म्हणून विद्याभिलाषी व्हा. विद्याभ्यास करा. लोकांना सुशिक्षण द्या. सरकार व प्रजा, धनी व चाकर, आईबाप व पुत्र, ह्यामध्ये प्रेमभाव निर्माण व्हावा, स्वदेशाभिमान आणि स्वधर्माभिमान लोकांच्या मनात निर्माण उपजावा असा प्रयत्न करा. हेच आपले ऋषिवंशजाचे कर्तव्य.’’
आपल्या फक्त मेंदुचीच नाही तर दृष्टीचीही कवाडे सताड उघडी ठेवणार्‍या बाळशास्त्रींचा अफाट व्यासंग पाहून त्यांना ‘बाल बृहस्पती’ म्हटले जायचे. भारतीय शिलालेख, ताम्रपट याचे संशोधन करणारे ते त्या काळातले एकमेव भारतीय होते. रॉयल एशियाटिक पत्रिकेच्या आठ अंकात त्यांनी यावरचे शोधनिबंध लिहिले. रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या मुंबई शाखेतील भाषांतर समितीचे कार्यमंत्री म्हणूनही त्यांची निवड करण्यात आली होती. 1840 मध्ये त्यावेळच्या अत्यंत बहुमानाच्या ‘जस्टिस ऑफ दि पीस’ या पदावर त्यांची नेमणूक करण्यात आली होती. अशा प्रकारे नेमण्यात आलेल्या व्यक्तिला हायकोर्टात ‘ग्रॅन्ड ज्युरी’मध्ये बसण्याचा अधिकार होता.
महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणांच्या प्रेरणांचे अग्रदूत असलेल्या आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांना अभिवादन!
- घनश्याम पाटील
7057292092

(पूर्वप्रसिद्धी - दै. 'पुण्य नगरी' 1 जानेवारी 22)

भाजपासमर्थक अजितदादा पवार

साधारणतः वीस वर्षांपूर्वी महाराष्ट्रातल्या विधिमंडळाची अधिवेशने प्रचंड गाजायची. अधिवेशन संपल्यानंतर त्याचं विश्लेषण लिहिलं जायचं. ते लिहिणारे तज्ज्ञ पत्रकार, विश्लेषक होते. रोजच्या अधिवेशनाचं इतिवृत्त आकाशवाणी, दूरदर्शनवरून सांगितलं जायचं. त्याचं वार्तांकन अधिक जबाबदारीनं व्हायचं. या अधिवेशनात लोकांचे कोणते प्रश्न मांडले जात आहेत हे प्रामुख्यानं सांगितलं जायचं. आचार्य अत्रे यांच्यासारखा सिद्धहस्त लेखक जेव्हा सभागृहात होता तेव्हा साहित्यावरही चर्चा व्हायची. बेळगाव प्रश्नाबद्दल महाराष्ट्राच्या विधिमंडळात कधी दुमत नव्हतं. परकीयांशी भांडताना, मुंबई महाराष्ट्राची हे सांगताना आपलं विधिमंडळ एक व्हायचं. आता ती परिस्थिती राहिली नाही. पूर्वीचं सगळं चांगलं आणि आत्ताचं सगळंच वाईट हे म्हणायची पद्धत असते. हा भाग त्यातला नाही. खरोखरीच फार बिकट परिस्थिती आहे.
महाराष्ट्रानं अतिशय ताकदवान विरोधी पक्षनेते बघितले आहेत. त्या नेत्यांत शरद पवार, गोपीनाथ मुंडे, एकनाथ खडसे असे अनेक नेते होते. अत्यंत हौसेनं अजित पवार यांनी विरोधी पक्षनेतेपद मिळवलं. विधिमंडळात यंदा दादांनी विरोधी पक्षनेता म्हणून काय केलं? एकनाथ खडसे भ्रष्टाचाराच्या प्रकरणात अडकले. 85 कोटींचा सरकारी भूखंड दोन कोटींना विकला गेला. अशा प्रकरणात भाजपाने त्यांना राजीनामा द्यायला भाग पाडलं. स्वतःच्या पक्षातील दोन नंबरच्या मंत्र्याला भाजपने नैतिकतेच्या मुद्यावरून राजीनामा द्यायला भाग पाडलं असेल आणि त्याची चौकशी लावली असेल तर तो न्याय भारतीय जनता पक्ष ज्यांच्याबरोबर युती करून सत्तेत आला त्या मुख्यमंत्र्यांबाबत का नाही? म्हणजे भाजपची नैतिकता ढासळली, नैतिकतेच्या कल्पना बदलल्या, एकनाथ शिंदे कोणीतरी महान नेते आहेत की भाजपा बदलला आहे? हे प्रश्न सामान्य माणसाने नाही तर विरोधी पक्षनेत्याने सभागृहात विचारायला हवेत.
फक्त शिंदे गटाच्या मंत्र्यांच्या फाईल आणि त्यांच्या भानगडी बाहेर आल्या. शंभूराजे देसाई यांचं बेकायदेशीर बांधकाम, उदय सामंतांचं अपात्र कंपनीला जास्तीत जास्त मदत करणं, अब्दुल सत्तार यांची साधी चौकशी लावायचं सामर्थ्यही अजित पवारांनी विरोधी पक्षनेता म्हणून दाखवलं नाही. त्यांची किमान चौकशी सुरू करा, त्यासाठी एखाद्या निवृत्त न्यायाधीशाची समिती नेमा अशा साध्या मागण्याही सभागृहात केल्या गेल्या नाहीत. भारतीय जनता पक्षाचे समर्थक असलेले अजितदादा पवार हे विरोधी पक्षनेता म्हणून निःपक्षपातीपणानं काम करू शकत नाहीत. जेव्हा विरोधी पक्ष सक्षम, कार्यक्षम, लढाऊ नसतो तेव्हा सत्ताधार्‍यांना मोकळं रान मिळतं.
काँग्रेसची भारत जोडो यात्रा महाराष्ट्रातून फिरून पुढे गेली. अशावेळी महाराष्ट्राच्या विधिमंडळात यशोमती ठाकूर, बाळासाहेब थोरात, सतेज पाटील, धीरज देशमुख, अमित देशमुख, विश्वजित कदम, पृथ्वीराजबाबा चव्हाण, विधानपरिषदेत भाई जगताप यांचे बुलंद आवाज दिसायला हवे होते. एकनाथ शिंदेंच्या सरकारला सहा महिन्याचा कालावधी मिळालेला होता. हे लोक गुवाहटीला परत का गेले? महाराष्ट्राचं तिथं काय आहे? ज्यांनी राज्याभिषेक केला त्या छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या रायगडावर जाऊन त्यांच्या समाधीचं दर्शन घ्यावं असं या चाळीस फुटीर आमदारांना वाटत नाही. त्याचवेळी गुवाहटीला जाऊन मात्र कामाख्या देवीचा नवस फेडावा वाटतो. हा महाराष्ट्र नरेंद्र दाभोलकरांचा आहे, हे सत्ताधार्‍यांना सभागृहात का सांगितलं गेलं नाही? काँग्रेसच्या आमदारांनी हे प्रश्न विचारले असते तर त्यांचं अस्तित्व जाणवलं असतं. त्यांचं काही अस्तित्व आहे की नाही? काँग्रेसच्या एखाद्या आमदारानं काही भ्रष्टाचाराचं प्रकरण काढलंय, सामान्य माणसाचा एखादा प्रश्न धसाला लावलाय असं चित्र नव्हतं. फडणवीसांच्या चार फाईल पुढे आल्या, मुनगंटीवारांची काही चौकशी केली, चंद्रकांतदादांवर काही आरोप केले अशा किमान काही अपेक्षा काँग्रेसच्या आमदारांकडून होत्या. महापुरूषांच्या अपमानाबद्दल राज्यपालांना विधिमंडळानं जाब विचारावा, अशी साधी मागणीही केली गेली नाही. ‘महापुरूषांचा अपमान करणारे भाजपचे छोटे नेते प्रसाद लाड, राज्यपाल भगतसिंग कोश्यारी यांनी महाराष्ट्राचा, छत्रपती शिवाजी महाराजांचा अपमान केला, त्यामुळं आम्ही त्यांचा निषेध करतो, जे सभागृहात त्यांचा निषेध करणार नाहीत ते शिवभक्त नाहीत’ असं म्हणून शिंदे गटाला आणि भाजपला उघडे पाडण्याची संधी अजितदादा पवार, बाळासाहेब थोरात, आदित्य ठाकरे यांच्याकडे होती. ती त्यांनी गमावली. सत्ताधार्‍यांवर तेव्हाच अंकुश राहतो, सत्ताधारी तेव्हाच कार्यक्षम असतात जेव्हा विरोधी पक्ष ताकदवान असतो. भाजपसमर्थक अजितदादा पवार यांच्यामुळे सत्ताधारी निवांत आणि आरामात राहिले असं चित्र होतं.
विधिमंडळात हे चार आमदार बोलतील, असं राष्ट्रवादीचं काही धोरण होतं का? एकीकडून राजेश टोपे, दुसरीकडून अजितदादा, तिसरीकडून जयंत पाटील, चौथीकडून अजून कोणी प्राजक्त तनपुरे बोलतील असं काही ठरलं होतं का? यांचं कसलंच धोरण दिसलं नाही. दादांनी यायचं, त्यांना वाटेल तेव्हा समर्थन करायचं! त्यांचं गेल्या सहा महिन्यातलं वर्तन बघा. सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशपदी एका मराठी व्यक्तिची निवड झाली. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री आणि उपमुख्यमंत्री यांच्या हस्ते त्यांचा सत्कार घेतला गेला. या कार्यक्रमावर जयंत पाटील यांनी टीका केली. ‘जे आरोपी आहेत, ज्यांच्यावर न्यायमंडळात केेसेस सुरू आहेत त्यांच्या कार्यक्रमाला न्यायाधीशांनी उपस्थित राहू नये,’ अशी रास्त अपेक्षा त्यांनी व्यक्त केली. जयंत पाटील हे बोलत असताना अजितदादांनी गप्प राहणं गरजेचं होतं परंतु ते म्हणाले, ‘शासकीय कार्यक्रम होता आणि मराठी माणसाचा सत्कार होता... गेले तर जाऊ देत!’

विरोधी पक्षनेता म्हणून पद मिळवायचं आणि त्या पदाशी प्रामाणिक रहायचं नाही, ही राज्यातील जनतेची प्रतारणा आहे. आपल्याला रस्त्यावर उतरून आंदोलनं करता येत नाहीत, अशा विषयांवर बोलता येत नाही आणि आपलं भाजपप्रेम सर्वश्रुत आहे अशावेळी दादांनी हे पद घेतलं नसतं तरी चाललं असतं. त्या पदावर जाऊन सत्ताधार्‍यांना वेठीस धरण्याची खरी ताकद दिलीप वळसे पाटील, जयंत पाटील यांची होती. सत्ताधार्‍यांना कशी मदत होईल, कुठल्याही अडचणी न येता त्यांचं कामकाज कसं सुरळीत होईल, ते कसं सुखाने नांदतील असंच अजित पवार वागत आहेत. सत्ताधार्‍यांना समर्थन असणारा असा विरोधी पक्षनेता महाराष्ट्राला आजवर कधी मिळाला नाही. अधिवेशन सुरू असताना जामिनावर सुटलेल्या अनिल देशमुखांना भेटण्यासाठी अजित पवार, छगन भुजबळ हे नेते सरकारी विमानानं गेले. त्याबाबत विचारल्यावर त्यांनी सांगितलं की, ‘विरोधी पक्षनेत्याला कॅबिनेट मंत्रीपदाचा दर्जा असतो.’ लोकांचे प्रश्न विधिमंडळात मांडायचे सोडून अजित पवारांनी मुंबईला जाणं किंवा एकनाथ शिंदे यांनी दिल्लीला जाणं हे कोणत्याही परिस्थितीत समर्थनीय नाही. अजित पवार तर फक्त ‘हो ला हो’ मिळवत आहेत. पहाटेच्या वेळी देवेंद्रजीसोबत जाऊन शपथविधी उरकण्यापूर्वीचे अजितदादा पवार आणि त्यानंतरचे अजितदादा पवार यात प्रचंड फरक दिसतो. त्यामुळंच मी त्यांना ‘भाजप समर्थक’ म्हणतो.
शिवसेना उद्धव बाळासाहेब ठाकरे यांच्या आमदारांचा जेवढा प्रभाव आहे त्यापेक्षा त्यांनी जास्त काम केलं. ‘ज्याचं जळतं त्याला कळतं’ अशी त्यांची अवस्था झालीय. उद्धव ठाकरे स्वतः आले आणि ते बेळगाव प्रश्नाबाबत बोलले. त्यामुळं नाईलाजानं सीमा प्रश्नाचा ठराव सत्ताधार्‍यांना मांडावा लागला. आदित्य ठाकरे जेवढे आक्रमक दिसले तेवढा आक्रमकपणा काँग्रेसच्या किंवा राष्ट्रवादीच्या लोकांना दाखवता आला नाही. आदित्य ठाकरे यांच्यावर किमान प्रकाशझोत असतो. मात्र चर्चेत नसलेले त्यांच्या गटाचे आमदार अंबादास दानवे यांनीही आक्रमकपणा दाखवला. बाकी विरोधक आयपीएलची मॅच बघायला आल्याप्रमाणं अधिवेशनाला आले आणि निघून गेले. यांनी फोटोसेशन करून ते सोशल मीडियावर टाकले पण जनतेचे प्रश्न काही मांडले नाहीत.
सत्ताधारी म्हणून एकनाथ शिंदे यांच्यासारखा सुखी मुख्यमंत्री आजवर झाला नाही. एखादा ऐतोबा नवरा घरी बसून आरामात खात असतो आणि त्याची बायको दिवसरात्र मेहनत घेत असते, असं त्यांचं झालंय. त्यांच्यावरील आरोपांची त्यांना फिकिर नाही. त्यांच्या गटाच्या आमदारांवर जे आरोप होताहेत त्याला देवेंद्रजी उत्तरं देत आहेत. सरकारविषयी काही विचारलं तरी देवेंद्रजी बोलत आहेत. एखाद्या वर्गातील मॉनिटर मुलांना शिस्त लावण्यासाठी त्यांच्यावर लक्ष ठेवतो, त्यांना प्रार्थनेसाठी शांततेत वर्गाबाहेर घेऊन जातो, पुन्हा आत आणतो, कुणी गोंधळ घातला तर त्यांची नावे लिहून ठेवून वर्गशिक्षकांना दाखवतो, अगदी एखादे शिक्षक वर्गावर आले नाहीत तर तेही मुख्याध्यापकांना जाऊन सांगतो. तो खूप कामे करत असला तरी सगळ्यांसाठी अप्रिय असतो. त्यामुळे संधी मिळताच इतर विद्यार्थी एकत्र येऊन त्याची धुलाई करतात. मध्यमवर्गीय कुटुंबातून पुढे आलेले, आपल्या पत्नीच्या मतांचा आदर करत तिला पूर्ण स्वातंत्र्य देणारे, प्रत्येक विषयात अभ्यास करूनच मत मांडणारे असे देवेंद्रजी सध्या मात्र ‘ना खाऊंगा, ना खाने दुँगा, सब कुछ मै अकेला हजम करूँगा’ असे म्हणत सगळ्या गोष्टी स्वतःच्या ताब्यात ठेवत आहेत. पाच-सहा मंत्रीपदं, तितक्याच जिल्ह्यांचं पालकमंत्रीपद असं सगळं त्यांच्याकडं पाहून माझ्या डोळ्यासमोर दिवाळीतील एखादा हावरट मुलगा येतो. ज्याच्या एका हातात लाडू असतो, दुसर्‍या हातात अनारसा, तोंडात करंजी, खिशात चिवडा-शंकरपाळे! भाजपासाठी ही निश्चितपणे धोक्याची घंटा आहे. त्यांच्या या खादाड वृत्तीवर विरोधकांपैकी कोणीही तुटून पडत नाही. अन्यथा एव्हाना फडणवीस दिल्लीत दिसले असते. रामदास आठवले यांच्याप्रमाणे त्यांनाही ‘समाजकल्याण’सारखं  एखादं खातं देऊन गप्प बसवलं असतं.
एकनाथ शिंदे यांनी यंदा सभागृहात काही चांगलं केलं असेल तर ते म्हणजे अमोल मिटकरी यांच्यासारख्या वाचाळवीरांना फटकारून जागेवर बसवलं. देशाच्या पंतप्रधानांना ‘रावण’ असे संबोधल्यानंतर शिंदेंनी त्यांना सुनावलं. राष्ट्रवादी काँग्रेसचे हाताच्या बोटावर मोजण्याइतके जे अभ्यासू, शांत आणि सर्वसमावेशक नेते आहेत त्यातील एक महत्त्वाचे म्हणजे जयंत पाटील. त्यांनी ‘आमच्या आमदारांना बोलू न देण्याचा निर्लज्जपणा बरा नाही’ हे सभापतींना सांगितल्यानंतर त्यांचा ‘करेक्ट कार्यक्रम’ करत त्यांचे अधिवेशन काळापुरते निलंबन करण्यात आले. खरंतर जयंत पाटील हे ज्येष्ठ नेते आहेत. त्यांनी काही सूचना केली तर एखादा शब्द असंवैधानिक ठरवण्याऐवजी त्यांच्या भावना समजून घेणं गरजेचं होतं. त्यात त्यांनी त्या शब्दाबद्दल माफीही मागितली होती. तरीही त्यांचं निलंबन झालंच. सभापती राहुल नार्वेकर यांची या वर्तनातून ‘स्वामी निष्ठा’ दिसून येते. त्यांनी सभापती कसा नसावा हे महाराष्ट्राला दाखवून दिलं. त्यांचे सासरे रामराजे नाईक निंबाळकर हे सुद्धा सभापती असताना तटस्थ असायचे. त्यांच्याकडून काही बोध घेतला असता तरी हा प्रसंग टळला असता. त्यांचे पट्टशिष्य असलेल्या आदित्य ठाकरे यांच्यावरही ज्या प्रकरणाचा निकाल लागला आहे ते सभागृहात उकरून काढत आरोप करण्यात आले. महाविकास आघाडीतील कोणीही बोलू लागले की सभापती नार्वेकर सतत ‘पुढे चला-पुढे चला’ म्हणत होते त्यावेळी अनेकांना पुण्यातील गणेश विसर्जन मिरवणूक आठवली असेल. कधीतरी त्यांनी फडणवीसांनाही ‘पुढे चला’ केले असते तर त्यांचा त्यातील प्रामाणिकपणा दिसला असता. मुख्य म्हणजे जयंत पाटलांच्या निलंबनावरूनही अजित पवार यांनी सरकारला म्हणावे तसे धारेवर धरले नाही. पाटील नसल्याने आपला भाव वाढेल असे तर त्यांना वाटले नाही ना?
राज्यातील उद्योग गुजरातला पळवले गेल्याचे सांगण्यात येते. मुख्यमंत्री आणि उपमुख्यमंत्री सांगतात, ‘हे निर्णय उद्धव ठाकरे यांच्या कारकिर्दीत घेतले गेले.’ आजचे विरोधक सांगतात, ‘हे फडणवीसांनी घडवले.’ मग या विषयावर एखादी श्वेतपत्रिका का काढली गेली नाही? सगळ्यांनी एकत्र येऊन महाराष्ट्राचे नवे व्यापार आणि उद्योगविषयक धोरण ठरवणे गरजेचे नाही का?
ज्येष्ठ नेते शरद पवार काय करत आहेत तर रूग्णालयात उपचार घेत असलेल्या सर्वपक्षिय आमदार-खासदारांच्या गाठी भेटी घेऊन त्यांना धीर देत आहेत. 83 वर्षाचा एक नेता वेगवेगळ्या रूग्णालयात जाऊन साठीतल्या नेत्यांना ‘काळजी घ्या’ असे सांगतो हे दुःखदायक आहे. फडणवीस किंवा अजितदादा पवारांनी स्वतःचे आरोग्य राखण्याचा किंवा माणसे जोडण्याचा हा आदर्श घेणे गरजेचे आहे.
या सगळ्यात आणखी एक गोष्ट महत्त्वाची आहे. राज ठाकरे त्यांच्या सर्व आमदारांसह ('सर्व' म्हणजे एकुलत्या एक) विधिमंडळात गेले. सध्या त्यांना कुणाचा बँड वाजवायच्या सुपार्‍या मिळत नसाव्यात. त्यामुळं त्यांनी कुणालाही फैलावर घेतलं नाही. फडणवीसांकडून स्वागत स्वीकारून ते परतले. आम्ही मागेच सांगितल्याप्रमाणे ‘घे दोनशे, बोल मनसे’ अशी खिल्ली सामान्य माणसांकडून उडवली जात आहे. विधिमंडळात सत्ताधारी, विरोधक यांची एकजूट दिसत असताना सभागृहाबाहेर मात्र सरकारवर सातत्याने दोन तोफा बरसत आहेत. पहिले संजय राऊत आणि दुसर्‍या सुषमा अंधारे! विरोधी पक्षनेता म्हणून सरकारने जे करणे, जे बोलणे अपेक्षित होते ते हे दोघे अव्याहतपणे आणि सर्व प्रकारची किंमत मोजून करत आहेत.
असं म्हणतात की शेतकर्‍यांचा सर्वाधिक कळवळा विरोधी पक्षाला असतो. मात्र सत्तेत आले की त्यांचं ते प्रेम गळून पडतं. ‘शेतकर्‍यांचा एकच पक्ष, विरोधी पक्ष’ हेही यंदाच्या अधिवेशनात  दिसले नाही. त्याला कारणही भाजपासमर्थक अजितदादाच आहेत.
विधिमंडळ हे सामान्य माणसाच्या आशा-अपेक्षांचं पवित्र मंदिर असतं. त्याचं पावित्र्य या लोकांनी धुळीला मिळवलं आहे. हुजर्‍यांना नको तितकं महत्त्व आलंय. अन्यथा चंद्रकांतदादा या मंत्रीमंडळात दिसले नसते. ‘एकवेळ माझ्या आईवडिलांना शिव्या घाला पण शहा-मोदींना बोललेलं मी खपवून घेणार नाही’ असे त्यांनी सांगितले त्याचवेळी त्यांचे मंत्रीपद पक्के झाले. महापुरूषांच्या अपमानावरून त्यांच्यावर शाई फेकली गेली त्यावेळचा त्यांचा थयथयाट हास्यास्पद होता. हरविंदसिंग कौर नावाच्या एका माथेफिरूने शरद पवार केंद्रीय कृषी मंत्री असताना त्यांच्या कानाखाली वाजवली होती. मात्र पवारांनी मनाचा मोठेपणा दाखवत त्याला माफ केले होते. पवार आणि पाटील यांच्या वृत्तीतील फरक यात दिसून येतो. म्हणूनच चंद्रकांतदादा पाटील यांच्यासारख्या नेत्यांवर अजितदादांनी तुटून पडणे अपेक्षित होते.
एकंदरीत काय तर ‘नेमेची येतो पावसाळा’ याप्रमाणे हे अधिवेशन आले, गेले. यातून सामान्य माणसाच्या भल्याचे काही झाल्याचे दिसत नाही. भाजपासमर्थक अजितदादा पवारांच्या सहकार्याने सरकारचे हे ‘अनिर्णित अधिवेशन’ याच शब्दात त्याचे वर्णन करावे लागेल.
- घनश्याम पाटील
7057292092

(पूर्वप्रसिद्धी - दैनिक 'अजिंक्य भारत' 

पूर्वार्ध दि. 31 डिसेंबर 22, उत्तरार्ध दि. 1 जानेवारी 23)

संपले इलेक्शन, जपूया रिलेशन!

ग्रामपंचायत निवडणूक निकालाचे विश्लेषण मुंबईतल्या स्टुडिओत बसून वाहिन्यांचे पत्रकार आणि राजकीय विश्लेषक करत आहेत. त्यांनी कधी तरी ग्रामीण महाराष्ट्र बघितला, अनुभवला पाहिजे. एखाद्या गावातली निवडणूक कशी होते हे त्यांनी समजून घेतले पाहिजे. ग्रामपंचायतीच्या निवडणुकीला पक्ष, गट, तट असे काहीही बघितले जात नाही. जुनी उणीदुणी काढली जातात. जुने हिशोब फेडले जातात. भावकी सांभाळली जाते. या सगळ्या पातळीवर ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका होतात. त्यामुळे भाजपला इतक्या जागा आल्या, महाविकास आघाडीला इतक्या आल्या, शिंदे गटाला इतक्या मिळाल्या असं जे मांडलं जातंय ते गंमतीशीर आहे.
 
मुळात ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका पक्षाच्या चिन्हांवर लढवल्या जात नाहीत. अनेक तालुक्यात, अनेक गावात एकाच आमदाराचे दोन-तीन गट असतात. ते एकमेकांविरूद्ध लढतात. त्या गटांपैकी कोणीही निवडून आले तरी तो ‘माझीच लोकं निवडून आली’ म्हणून स्वत:ची पाठ थोपटून घेतो. इतर निवडणुका आणि ग्रामपंचायत निवडणूक यात प्रचंड तफावत आहे.

सध्या सरपंच थेट जनतेतून निवडून दिला जातो. भाजपाचे या मागे काही आखाडे आहेत. समजा एक हजार लोकवस्तीचे गाव आहे. त्यातील शंभर ते दीडशे माणसं भाजप, आर.एस.एस.ला मानणारी आहेत. या गावात सरासरी 60% मतदान झालं तर सहाशे जण मतदान करतील. त्या गावात तीन ते चार उमेदवार असतील तर जिंकणार्‍याला दोनशे मते खूप झाली. भाजपची दीड-दोनशे मतं पक्की असतात. मग भाजप इथून उमेदवार देताना हिशोबीपणा दाखवतो. समजा ओबीसी आरक्षण असेल तर पन्नास-शंभर मते स्वत:च्या हिकमतीवर घेणारा उमेदवार दिला जातो. ओपनसाठीही हाच निकष असतो. मग त्याच्यामागे आपली मतदार संख्या उभी केली की भाजपचा सरपंच होतो. थेट सरपंच निवडीचं हे तंत्र भाजपच्या पथ्यावर पडणारं आहे. म्हणूनच अजित पवार जनतेतून सरपंच निवडीला विरोध करतात. त्यांचं म्हणणं आहे की, ‘मग मुख्यमंत्रीही असाच थेट जनतेतून निवडा!’
 
वॉर्डनिहाय निवडणुका झाल्या तर तिथं आपली माणसं कशी बसवायची, आरक्षित वॉर्ड कोणते ठेवायचे? ओपन कोणते ठेवायचे? यात काँग्रेस संस्कृतीत तयार झालेली मंडळी तरबेज आहेत. जनतेतून थेट सरपंचपदाची निवडणूक घेताना काय दक्षता घ्यायची याचा अभ्यास आता अजित पवार आणि बाळासाहेब थोरात करत आहेत. यात फडणवीसांची एव्हाना पीएचडी झालीय.

आत्ताचे ग्रामपंचायतीचे निकाल बघितले तर तो एकनाथ शिंदे गटाला मोठा धक्का आहे. विद्यमान आमदार स्वत:च्या मतदार संघातल्या ग्रामपंचायती मिळविण्यासाठी, टिकविण्यासाठी प्रयत्नशील असतात. निवडून आलेले ग्रामपंचायत सदस्य हीच भविष्यातली त्या आमदारांची मोठी ताकद असते.

सातारा जिल्ह्यात बाबाराजे भोसले यांच्या मतदारसंघात एकही ग्रामपंचायत इकडे-तिकडे झाली नाही. बाळासाहेब थोरात यांच्या मतदार संघात बारापैकी अकरा ग्रामपंचायती त्यांच्याकडे आहेत. स्थानिक आमदारांनी स्वत:च्या मतदार संघातल्या ग्रामपंचायती राखल्यात हे यातून दिसून येते. शिवसेनेत फूट पडल्यानंतर उद्धव ठाकरे यांच्याकडे जे आमदार राहिले ते बहुतेक नागरी भागातले आहेत. ग्रामीण भागातला एखाद-दुसरा आमदार तरी त्यांच्याकडे आहे की नाही याची शंका आहे. ग्रामीण शिवसेना एकनाथ शिंदे यांच्या पाठीशी आहे. अशावेळी उद्धव ठाकरे यांच्या शिवसेनेला एकही ग्रामपंचायत मिळणे अपेक्षित नव्हते. असे असतानाही उद्धव ठाकरे यांच्या शिवसेनेला ग्रामपंचायत सदस्यांची आणि सरपंचांची संख्या पाहता हा एकनाथ शिंदे गटाला मोठा धक्का आहे. एकीकडे देवेंद्र फडणवीस यांनी हात सोडला तर काय करायचे, महाविकास आघाडीशी कसे लढायचे याचे त्यांचे नियोजन दिसत नाही. खुद्द मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्या ठाणे जिल्ह्यातही भाजपाचा झेंडा दिमाखात फडकत आहे.

भविष्यात शिंदे गटातील लोकांचं संरक्षण करणं किंवा त्यांना वार्‍यावर सोडून देणं हे दोनच पर्याय भाजपच्या हातात आहेत. शिंदेंच्या सोबत गुहावटीत गेलेले चाळीस आमदार आपल्याला मिठी मारूनच बुडतील याचं फारसं आकलन चंद्रकांत पाटील  यांना नाही. महाराष्ट्रातल्या या सगळ्या परिस्थितीचं सगळ्यात चांगलं आकलन आजच्या परिस्थितीत एकाच नेत्याचं आहे. ते म्हणजे देवेंद्र फडणवीस! शरद पवार यांच्याप्रमाणेच महाराष्ट्राची नस ओळखणारा आणि पवारांना जमलं नाही त्याप्रमाणे सकारात्मक राजकारण करणारा हा नेता आहे. देवेंद्रजी पुढची पाऊलं कशी टाकतील याची त्यामुळंच उत्सुकता आहे.

पश्चिम महाराष्ट्र आणि मराठवाड्यात अनेक मोठ्या गावात दोन-तीन पारंपरिक गट आहेत. नेहमी त्यांच्यातच सत्तापालट होते. ही मंडळी सातत्यानं पक्षांतर करतात. त्यामुळं ग्रामपंचायतीच्या निकालातून महाराष्ट्राच्या राजकीय परिस्थितीचा अंदाज बांधणं कठीण आणि धाडसाचं आहे. यातून प्राथमिक निष्कर्श एवढाच निघतो की, लोक शिंदे गटावरील रोष व्यक्त करत आहेत. संभाजीनगर ग्रामीण किंवा नाशिक अशा जिल्ह्यात उद्धव ठाकरे यांचं कोणी राहिलं नाही. असं असतानाही उद्धव ठाकरे गटाकडे ग्रामपंचायती जात असतील तर ही शिंदे गटासाठी धोक्याची घंटा आहे. आत्तापर्यंत शिवसेनेला आणि राष्ट्रवादी काँग्रेसला नावे ठेवून स्वत:चा बचाव करता येत होता. आता त्यांना यांच्याबरोबर लढतानाच दुसरीकडे भाजपकडेही लक्ष ठेवावं लागेल. हे शिंदे गटाला सहजी जमेल असं वाटत नाही. अशावेळी भाजपच्याच गळ्यात पडून बुडताना त्यांना वाचवणं शक्य नसल्यानं देवेंद्रजींना त्यांना सोडून द्यावं लागेल.

दुसरी गोष्ट म्हणजे इतर निवडणुकांप्रमाणेच ग्रामपंचायत निवडणुकीतही धनसत्तेचा वापर मोठ्या प्रमाणात होतोय. गावातल्या निवडणुकीतही नेते मंडळी सढळ हाताने पैसा खर्च करत आहेत. कोविडच्या काळात ग्रामस्थांनी ज्यांना ‘गावात येऊ नका’ असं सांगितलं होतं त्यांच्यासाठी आता ‘मतदानाला या’ म्हणून गाड्या पाठवल्या गेल्या. यातले काही शहरी लोकही  ग्रामपंचायतीच्या निवडणुकीला उभे राहिले. त्यांनीही इर्षेने प्रचार केला. या काळात गावागावातून आबकारी कर किती मिळाला आणि मद्यविक्री किती वाढली हे ही तपासून पाहिले पाहिजे. ग्रामपंचायत निवडणूक सुरू झाल्यापासून संपेपर्यंतची याबाबतची माहिती घेतली तर निश्चितपणे डोळे फिरतील.
 
सगळ्यात महत्त्वाचा निष्कर्श म्हणजे जिथे ओपनची जागा होती तिथे जास्त आर्थिक उलाढाली झाल्या. जिथं पुरूषांसाठी सरपंचपद ओपन होतं तिथं पुढे ग्रामपंचायतीच्या माध्यमातून भविष्यात विकास होईल किंवा होणार नाही पण तिथं लोकांना दणकून पैसे मिळाले. पुढे पाच-पन्नास वर्षे आपल्याला संधी मिळणार नाही हे गृहित धरून या निवडणुका लढल्या गेल्या. विशेषत: या ओपनच्या जागेतून ब्राह्मण समाजाने निवडणुका लढल्या नाहीत. बहुसंख्य ठिकाणी मराठ्यांनीच निवडणुका लढल्या आणि पैशांचा पूरही वाहिला. स्वत:च्या जमिनी विकून ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका लढणारी लोकं आजही आपल्याला दिसतात. हे सगळे बदल आपण कसे स्वीकारणार आहोत? ते बघितलं पाहिजे.
 
‘तरूणांच्या हाती सत्ता द्या’ असं आपण म्हणतोच पण ग्रामपंचायत निवडणुकीत अजून हे मिश्र स्वरूप आहे. काही ग्रामपंचायतीत ठरावीक तरूण असले तरी बर्‍याच ठिकाणी चाळीशीच्या पुढचे लोक आहेत. वीस ते तीस वयाच्या तरूण-तरूणींच्या हातात ग्रामपंचायती देण्याची वेळ आली आहे. जॉर्जिया येथे वैद्यकीय शिक्षण घेतलेली तरूणी महाराष्ट्रात येऊन सरपंच बनली आहे. यशोधरा महिंद्रसिंग शिंदे ही सांगली जिल्ह्यातील वड्डी गावची सरपंच बनली आहे. अशा तरूणाईला बळ देत त्यांचं नेतृत्व तिथं उभं केलं पाहिजे. स्थानिक स्वराज्य संस्थात वर्षानुवर्षे काम केलेल्या शरद पवार, अजित पवार, बाळासाहेब थोरात, देवेंद्र फडणवीस यांनी इकडे लक्ष घातलं पाहिजे. चंद्रपूरमध्ये राहून ग्रामीण विदर्भ सांभाळणार्‍या सुधीर मुनगंटीवार यांनी याबाबत लक्ष घालून आग्रही राहिलं पाहिजे.

इतकं सगळं घडूनही मुक्ताईनगर कार्यक्षेत्रातील बहुतेक ग्रामपंचायती एकनाथ खडसे यांनी घेतल्यात. या निवडणुकीत हे सगळे बदल आपण अनुभवले. गावपातळीवरचे हे राजकारण मानणारा एकही लेखक, नाटककार आजघडीला पुढे येत नाही. किंबहुना बहुतेक वृत्तवाहिन्या त्याचे वृत्तांकन जबाबदारीने करत नाहीत याची खंत वाटते. एखादा ओबीसी समाजातला माणूस दारूचे दुकान चालवत असेल तर त्याच्याकडे पैसा आहे म्हणूनच त्याला उमेदवारी दिली जाते. कोणताही पक्ष याला अपवाद नाही. हे सगळं आपण अचूकपणे टिपलं पाहिजे.
 
बदलत्या ग्रामीण भागाचा विकास व्हायचा असेल तर ग्रामपंचायती भक्कम व्हायला हव्यात. राज्यशासनाकडून ग्रामपंचायतींना थेट भरीव निधी दिला जायला हवा. ग्रामपंचायतींना स्वत:चे उद्योग निर्माण करता यायला हवेत. ग्रामपंचायतीच्या कार्यक्षेत्रातील जमिनींचा वापर त्यांना करण्यासाठी सरकारने त्यांना बळ द्यावे. ग्रामपंचायती स्वयंपूर्ण झाल्या तर देशच बदलेल. या निवडणुकीचा अन्वयार्थ इतकाच की मराठी माणसाकडे कितीही पैसा आला, त्याने उपजिविकेसाठी गाव सोडले तरी त्याला गावात येऊन निवडणूक लढवावीशी वाटते. यातून सामाजिक प्रतिष्ठा मिळेल असे त्याला अजूनही वाटते. म्हणूनच तो मोठमोठ्या उठाठेवी आणि उलाढाली करतो.

जाताजाता व्यवस्थेचे डोळे उघडण्यासाठी एक महत्त्वाची गोष्ट अधोरेखित करावीशी वाटते. अनेक तालुक्यातील अनेक गावात बांगलादेशी नागरिक आले आहेत. लोकांनी शेतकामासाठी किंवा पोल्ट्री फार्मवर बांगलादेशी जोडपी कामाला ठेवली आहेत. कन्नड मजुरापेक्षा हे लोक कमी पैशात काम करतात. मतदार वाढविण्यासाठी या लोकांना रेशनकार्ड, आधारकार्ड काढून द्यायचे असे प्रकार घडत आहेत. शहरी भागातील हे लोण ग्रामीण महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात आलंय. गृहखाते सांभाळणार्‍या उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी इकडे गंभीरपणे लक्ष दिले पाहिजे. हे असले उद्योग सर्वपक्षीयांनी केले आहेत. या स्थलांतरितांच्या नोंदी मतदारयाद्यात केल्या जात आहेत. असे उद्योग करण्यासाठी शासकीय अधिकारी आणि कर्मचार्‍यांवर कमालीचे दडपण आहे. त्यांच्या रहिवासाचे खोटे पुरावे तयार केले जात आहेत. याची गंभीर दखल घेतली गेली नाही तर लवकरच ही मंडळी स्थानिक भूमिपुत्रांना बाजुला सारून या निवडणुका लढण्याचं आणि जिंकण्याचंही धाडस करतील.

ग्रामपंचायत निवडणुकांमुळे अनेकांची आर्थिक परिस्थिती बदलते, सामाजिक स्तर मात्र आहे तसाच दिसतोय. बर्‍याच ठिकाणी राखीव जागेतून महिला निवडून आली तरी नवराच सगळी कामे करताना, सत्ता उपभोगताना दिसतो. काही ठिकाणी मात्र विशी-बावीसीतल्या मुली डोळ्यावर महागडा गॉगल, जीन्स-टी शर्ट घालून सरपंचदाच्या खुर्चीवर बसलेल्या दिसतात. हे असे आश्वासक चित्र वाढायला हवे. राजकारण होत राहील मात्र या सगळ्या व्यवस्थेत तरूणांना प्राधान्य दिले गेले तर गावाच्या विकासात आमूलाग्र बदल जाणवतील. ‘इलेक्शन संपले तरी रिलेशन संपू नयेत’ असे आपल्या पूर्वसुरींनी सांगून ठेवले आहे. ते सर्वांनीच लक्षात घ्यायला हवे.
- घनश्याम पाटील
7057292092

मराठीचे मारेकरी

मराठी साहित्यात जे लेखक लिहितात त्या लेखकांच्या कलाकृतींना दरवर्षी महाराष्ट्र शासनातर्फे पुरस्कार दिले जातात. विविध साहित्यप्रकारातील हे पुरस्कार मिळवण्यासाठी संबंधित लेखक किंवा प्रकाशकांना सरकारकडे अर्ज करावा लागतो. अशा अर्ज करून आलेल्या पुस्तकांपैकी त्यांची योग्यायोग्यता पाहून परीक्षक पुस्तकांची निवड करतात. यावर्षी जे पुरस्कार जाहीर करण्यात आले त्यातील अनुवादाच्या पुरस्कारासाठीचे पुस्तक नक्षलवादाचे समर्थन करणारे आहे, असे म्हणत शासनाने जाहीर केलेला पुरस्कार रद्द केला. मग पुरोगामी गँग सक्रिय झाली आणि त्यांनी सरकारचा निषेध म्हणून पुरस्कारवापसी सुरू केली. काहींनी त्यांना मिळालेले पुरस्कार घेणार नसल्याचे कळवले तर काहींनी त्यांच्याकडे असलेल्या साहित्यिक समित्यावरील राजीनामे दिले. मुळात स्वतः अर्ज करून मिळवलेले हे पुरस्कार परत करण्यात कसली मर्दुमकी आलीय? आणि जे विविध साहित्य समित्यांचे राजीनामे देत आहेत त्यांची तशीही हकालपट्टीची वेळ आलेलीच होती. सरकारने बाहेरचा रस्ता दाखवण्याच्या आधी यांनी हे निमित्त करून बाहेर पडणे योग्यच आहे. निदान यामुळे तरी काही नव्या, कार्यक्षम लोकांना या ठिकाणी संधी मिळून आपली कर्तबगारी सिद्ध करता येईल. त्यामुळे जे बाहेर पडत आहेत त्यांचे नागरी सत्कार व्हायला हवेत.

लक्ष्मीकांत देशमुख यांनी भाषा सल्लागार समितीचं अध्यक्षपद मिळावं यासाठी मंत्र्यांकडं जोडे झिजवले होते. त्यानंतर सरकार बदललं. मग पुढच्या नेमणुका करता याव्यात यासाठी स्वाभिमानानं बाहेर पडणं अपेक्षित असताना शासनाच्या विरोधी भूमिका घेत राजीनामा देणं म्हणजे ‘आपण कसे महान आहोत’ हे दाखवण्याचा केविलवाणा प्रयत्न आहे. फक्त राजीनामा देऊन न थांबता त्यांनी मसापला विचारले आहे की, ‘‘तुम्ही मिंधे का? मी एक दगड भिरकावलाय आता तुम्ही पुढे या!’’

महाराष्ट्र साहित्य परिषदेने 116 वर्षाच्या इतिहासात एकही पुरस्कार मागे घेतलेला नसताना त्यांना मिंधे ठरविणारे लक्ष्मीकांत देशमुख कोण? एखाद्या व्यक्तिने भूमिका घेणे आणि संस्थेने भूमिका घेणे यातील फरक लक्षात घ्यायला हवा. उजव्या विचारधारेच्या लेखकाच्या पुस्तकाला पुरस्कार मिळाला तर डावे विरोध करतात. डाव्यांच्या पुस्तकाला पुरस्कार मिळाला तर उजवे नाराज होतात. मात्र साहित्य परिषद त्याला कधीही बधलेली नाही. सरकार दरबारी पदासाठी खेटे घालणार्‍यांनी मिंधेपणाची भाषा इतरांना शिकवूच नये.
 
आपण शेण खाल्ल्यावर इतरांनीही ते खावे हा पुरोगामी दुराग्रह कशासाठी? मसापच्या पदाधिकार्‍यांनी आजवर अनेकदा तुमच्यापेक्षा ठाम भूमिका घेतलेल्या आहेत. ज्या देशमुखांनी आयुष्यभर सरकारची चाकरी केली, आयएस अधिकारी म्हणून मंत्र्यांसमोर टाचा घासल्या, माना झुकवल्या ते निवृत्त झाल्यावर मतपत्रिका गोळा करून लोकशाहीविरोधी भूमिकेतून संमेलनाध्यक्ष झाले. त्यासाठी त्यांनी काय काय केलं हे आम्ही सांगावं का? इतकं सगळं करून बडोद्याच्या संमेलनात ते मानभावीपणे व्यासपीठावरून सांगतात, ‘राजा तू चुकलास!’ ज्या राजाच्या जिवावर तुम्ही आयुष्यात सगळं केलं त्या राजाला निवृत्तीनंतर ‘तू चुकलास’ असं सांगताय! हेच जर पदावर असताना सांगितलं असतं तर तुमची देशमुखी दिसली असती.

महाराष्ट्र साहित्य परिषद ही एक स्वायत्त संस्था आहे. ती कुणाला मिंधी नाही. ती राजाश्रयावर चाललेली नाही. मसाप रसिकाश्रयावर चालते. या संस्थेनं आजवर कुणाचं मिंधेपण स्वीकारलंय किंवा कुणाच्या आश्रयाला गेलीय असं दिसलं नाही. वाचक आणि रसिकांशिवाय साहित्य परिषद कुणाच्या दारात गेली नसल्यानं त्यांनी काय करावं हे देशमुखांसारख्या आणखी कुणाला सांगायची गरज नाही. परिषदेला राजकारणाशी, विचारधारेशी देणंघेणं नाही. शरद पवार पंतप्रधान झाले तरी मराठी माणूस म्हणून परिषदेला अभिमान वाटेल किंवा नितीन गडकरी पंतप्रधान झाले तरी हे मराठमोळं नेतृत्व सर्वोच्चपदी पोहोचलं म्हणून समाधान असेल. परिषदेला समोरचा कोणत्या पक्षाचा आहे, कोणत्या वंशाचा, कोणत्या जातीचा, कोणत्या धर्माचा आहे याच्यात स्वारस्य नाही. तो मराठी माणूस आहे, भाषाप्रेमी आहे इतकंच पुरेसं आहे. अशा सोयीस्कर भूमिका आपले काही लेखकच घेऊ शकतात.

पुरस्कार परत घेण्यावरून परिषदेनं भूमिका घ्यावी असं देशमुखांना वाटतं. ज्यांनी अर्ज करून पुरस्कार घेतलेत त्यांच्याबाबत परिषदेनं काय भूमिका घ्यावी? ज्या ‘अर्जदारांनी’ पुरस्कार पदरात पडावा म्हणून प्रयत्न केले त्यांनी सांगू नये ‘मी पुरस्कार परत करतोय’ किंवा ‘राजीनामा देतोय!’ ज्यांनी अर्ज करून पुरस्कार स्वीकारलेत त्यांना तो परत करण्याचा अधिकार नाही. अगदीच वाटलं तर त्यांनी सरकारकडे तसा अर्ज करावा की ‘माझा पुरस्कार परत घ्या!’ त्यांची ती विनंती मान्य करायची की नाही हा सरकारचा अधिकार आहे. केवळ चमकोगिरी करण्यासाठी हे लेखक दुटप्पीपणा करत आहेत.

साहित्य आणि कला शासनदरबारी कायम दुर्लक्षित असते. एखाद्या नेत्याच्या घराकडे जाणारा रस्ता तातडीनं केला जातो. नाशिकमध्ये मुंबईहून येणारा उड्डाणपूल थेट छगन भुजबळांच्या घराजवळ थांबवला जातो. साहित्यिक उपक्रमासाठी मात्र सरकारकडे कसलीही तरतूद नसते. देशमुख अशा विषयांवर बोलणार नाहीत. सरकार कोणतंही असेल यात फार फरक नसतो. मनोहरपंत मुख्यमंत्री असताना पु. ल. देशपांडे यांना ‘महाराष्ट्रभूषण’ सन्मान देण्यात आला. त्यावेळी त्यांनी ‘हे युतीचे सरकार लोकशाहीविरोधी आहे’ अशा आशयाचं विधान केल्यानंतर बाळासाहेब ठाकरे म्हणाले होते, ‘झक मारली अन याला पुरस्कार दिला!’ तेव्हा सरकारी चाकरीत असलेले देशमुख याविषयी काही बोलल्याचं स्मरत नाही.

साहित्य संमेलनाचे माजी अध्यक्ष आणि जगदगुरू श्री संत तुकाराम महाराज यांचे वंशज असलेल्या डॉ. सदानंद मोरे यांनीही नेहमीप्रमाणे बोटचेपी आणि सोयीस्कर भूमिका घेतली आहे. ‘मी पदावर असल्यानं बोलू शकत नाही’ असं त्यांचं म्हणणं आहे. त्यांना कोणीतरी सांगायला हवं की, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी तुकाराम महाराजांना सुवर्णमुद्रा दिल्यानंतर त्यांनी त्या नम्रपणे नाकारल्या होत्या. श्री संत तुकाराम महाराज राज्यकर्त्यांचे भाट नव्हते. त्यामुळे त्यांनी तो नम्रपणा दाखवला. आजकालचे लेखक सरकारपुढे चापलुसी करत पुरस्कार घेतात आणि पुन्हा त्यावरून सरकारलाच ट्रोल करतात. आपल्याकडील पद टिकवण्यासाठी सरकारपुढे लाचारी करणारे सदानंद मोरे आणि आपले पद जाणार हे माहीत असताना आपण किती स्वाभिमानाने राजीनामा देतोय हे दाखवणारे लक्ष्मीकांत देशमुख हेच आजच्या व्यवस्थेचे नागडे वास्तव आहे. एखादे पद मिळावे, एखादा पुरस्कार मिळावा, आपले साहित्य अभ्यासक्रमात लागावे यासाठी लाळघोटेपणा करणारे साहित्यिक मराठी भाषेचे मारेकरी आहेत. त्यामुळेच सदानंद मोरे हे तुकाराम महाराजांचे वंशज आहेत, त्यांचे वारसदार नाहीत हे त्यांच्या वागण्यातून सिद्ध झाले. हरी नरके, सदानंद मोरे हे ज्यांचं सरकार आहे त्यांच्याशी जमवून घेतात. त्यामुळे त्यांच्या भूमिकेला काही अर्थ राहत नाही. तरीही त्यांचा सोयीस्कर ढोेंगीपणा अशा प्रकरणात सिद्ध होतोच. कोणतेही सरकार असू द्या, महत्त्वाच्या पदावरील खुर्च्या अडवायला हे महाभाग कायम तत्त्पर असतात.

बरं, या अशा पुरस्कारांनी लेखक फार मोठा होतो असेही नाही. आजवर ज्यांना पुरस्कार मिळालेत त्यांनी भविष्यात आणखी काही मोठं योगदान दिलंय असंही दिसत नाही. मग इतकी हुजरेगिरी कशासाठी? या कणाहीन मराठी लेखकांचे ढोंग वाचकांनी ध्यानात घ्यायला हवे. महाकवी कालिदास, संत एकनाथ महाराज, संत नामदेव महाराज, संत ज्ञानेश्वर महाराज, संत तुकाराम महाराज, राष्ट्रसंत तुकडोजी अशा कोणालाही सरकारी पुरस्काराची गरज वाटली नाही. शेक्सपिअर कोणत्या पुरस्काराने मोठा झाला नाही. एकही पुरस्कार न मिळालेल्या जगदगुरू तुकाराम महाराजांनी जे लिहिलं ते बघा. आज महाराष्ट्रातलं एकही गाव नसेल जिथे तुकाराम महाराजांच्या चार ओळी रोज कुणा न कुणाच्या ओठात नसतील. किंबहुना सामान्य वाचकांचाही या पुरस्काराशी, असल्या राजकारणाशी काडीमात्र संबंध नसतो.

महाराष्ट्र साहित्य परिषदेच्या वार्षिक ग्रंथ पारितोषिक स्पर्धेसाठी स्तंभलेखन या साहित्यप्रकाराचा परीक्षक म्हणून मी काम केले. त्यावेळी मी प्रखर हिंदुत्त्वादी विचारवंत डॉ. सच्चिदानंद शेवडे गुरूजींच्या ‘सेक्युलर्स नव्हे फेक्युलर्स’ या पुस्तकाची निवड केली होती. आज शासनाने हा पुरस्कार मागे घेतला म्हणून थयथयाट करणारे त्यावेळी साहित्य परिषदेवर शेवडे गुरूजींचा पुरस्कार परत घ्या म्हणून दबाव आणत होते. विश्वंभर चौधरी, हरी नरके, संजय आवटे अशा अनेकांचा त्यात पुढाकार होता. त्यावेळी साहित्य परिषदेचे अध्यक्ष रावसाहेब कसबे आणि कार्याध्यक्ष प्रा. मिलिंद जोशी हे माझ्या पाठिशी ठामपणे राहिले. त्यांनी असा पुरस्कार परत घेण्याचा पराक्रम केला नाही. कोणत्याही राष्ट्रविरोधी शक्तिंचा पुरस्कार आम्ही करणार नाही याचा त्यांना विश्वास असल्यानेच त्यांनी परीक्षक म्हणून आमची निवड केली होती.

राज्य शासनाकडे प्रत्येक साहित्यप्रकारात दरवर्षी पुरस्कारासाठी किती अर्ज येतात? अशा अर्ज करून आलेल्या पुस्तकांपैकी किती पुस्तके परीक्षकांकडे दिली जातात? ती वाचण्यासाठी त्यांना किती वेळ मिळतो? वाचल्यानंतर ते आपला निर्णय कोणत्या निकषांवर देतात? हे जाहीर व्हायला हवे. इतकेच नाही तर या परीक्षकांची नावेही जाहीर व्हायला हवीत. त्यात कसली गोपनीयता आलीय? एखाद्या गंभीर प्रकरणाचा खटला सुरू असतानाही आरोपी आणि फिर्यादी यांना न्यायाधीश कोण ते माहीत असते. मग स्वाभिमान जागा असलेल्या अशा समीक्षकांना घाबरण्याचे काय कारण? तुम्ही योग्य न्यायनिवाडा करत असाल तर तुमचे नाव जाहीर व्हायलाच हवे.

देशमुख म्हणतात, साहित्य परिषद मिंधी का? उलट त्यांनी लक्षात घ्यायला हवे की परिषद अतिशय तटस्थपणे पुरस्कार वितरण करते. त्यामुळे असे गोंधळ यापुढे व्हायचे नसतील तर राज्य शासनाकडे आलेल्या अर्जातून पुरस्कारांसाठी निवड करण्याचे अधिकारही सरकारने महाराष्ट्र साहित्य परिषदेसारख्या मातृसंस्थेकडे द्यावेत. तसे झाले तर ही निवड आणखी पारदर्शक होईल. लक्ष्मीकांत देशमुख आणि गँगचा थयथयाट त्यांच्या पवारप्रेमात आहे हे न समजण्याइतका मराठी माणूस लेचापेचा नाही. देशमुख, ‘राजा तू चुकलास’ असे सांगताना एक गोष्ट लक्षात घ्या की खरंच काही चूक झाली असेल तर असे पुरस्कार परत घेऊन ती चूक दुरूस्त करता येते पण तुमच्यासारखे लोक केवळ आपल्या विरूद्ध विचारधारेच्या सरकारला बदनाम करायचे म्हणून असे स्वार्थांधपणे वागत असतील तर मराठीचे मारेकरी म्हणून इतिहासात तुमच्या नावाची नोंद होईल.
- घनश्याम पाटील
चपराक प्रकाशन, पुणे
7057292092

साहित्य स्वानंदातून मिळालेली 'ज्योती!'

माझ्या सामाजिक, आर्थिक परिस्थितीची माहिती नाही, माझी जात, धर्म, पंथ माहिती नाही. मी दिसतो कसा, बोलतो कसा याचाही फेसबुकवरूनच अंदाज घेतलेला. आमची दोघांची किंवा आमच्या दोघांच्या घरच्यापैकी एकमेकांची कुणाचीही एकदाही भेट नाही. गेला बाजार आम्ही कधी एकमेकांना व्हिडीओ कॉलवरही बोललो नाही... तीन-चार वेळा व्हाट्सअ‍ॅपवर बोलणं झालं होतं तेही ‘चपराक’च्या अनुषंगानं! म्हणजे तिचा मला मेसेंजरवर एसएमएस आला तर मी लहरीनुसार चार-दोन दिवसांनी उत्तर द्यायचो. मी उत्तर दिल्यावर ती एक-दोन दिवसांनी त्याला प्रतिउत्तर द्यायची.

...असं सगळं असताना एके दिवशी अचानक तिनं मला व्हाट्सअ‍ॅपवरच लग्नाची मागणी घातली. ‘लग्न केलं तर तुमच्याशीच’ हेही निक्षून सांगितलं. माझं थोडंफार लेखन तिनं वाचलं होतं आणि त्यावरच इतका मोठा ‘धोका’ स्वीकारला होता. तिनं मला माझ्याविषयी थोडं विस्तारानं विचारलं होतं. मी माझ्या आळशी स्वभावाप्रमाणं तिला मित्रवर्य महादेव कोरे यांच्या संपादनाखाली प्रकाशित होणार्‍या ‘साहित्य स्वानंद’ दिवाळी अंकातील ‘राहिलेलं राहूच द्या’ हा लेख पाठवून दिला. या लेखानं एखाद्या प्रेमपत्राप्रमाणं किमया केली आणि तिच्यावर गारूड घातलं. तिनं सांगितलं, ‘यातली तुमची राहून गेलेली एक तरी गोष्ट मला पूर्ण करायची आहे. आजवर माझ्यासाठी अनेक स्थळं आलीत पण दिवसभर काम करून नवरा घरी आल्यानंतर किंवा मी बाहेरून घरात पाऊल टाकल्यावर ज्याच्याविषयी आदर वाटावा असं स्थळ आलं नाही. ते मला तुमच्यात दिसतंय. तुम्ही जसे आहात तसे मला माझे वाटता...’

का ते अजूनही सांगता येणार नाही पण मीही भारलेल्या अवस्थेतच तिला होकार दिला. माझ्यासाठी आदरणीय असलेल्या माझ्या यशोदामैय्याशी मी याबाबत चर्चा केली. त्यांनी माझ्यावर पुत्रवत प्रेम केल्यानं त्यांचा सल्ला मोलाचा होता. मी लग्न करण्यासाठी तयार आहे या बातमीनंच त्या आनंदविभोर झाल्या. मग मी निश्चिंत मनानं तिला कळवलं, ‘प्रभू श्रीरामाच्या साक्षीनं मी आजपासून तुला पत्नी म्हणून स्वीकारत आहे. यानंतर आपली भेट होईल, पुढचं काय ते ठरेल. ती केवळ औपचारिकता. मी तुला मनानं स्वीकारलंय. माझ्या आईविषयी माझ्या मनात जसा आणि जितका आदर आहे तसं आणि तितकंच प्रेम तुझ्यावर असेल...’

दुसर्‍या दिवशी म्हणजे 22 डिसेंबर 2021 ला तिचे आईवडील आणि भावाशी माझं बोलणं झालं. त्यांना मी सांगितलं, ‘तुमच्या मुलीनं मला लग्नासाठी प्रपोज केलंय. आम्ही दोघे किंवा आपण कुणीही भेटलो नाही, बोललो नाही. गेली वीस वर्षे माझा संघर्ष सुरूच आहे. तो आयुष्यभर तसाच राहील. माझी संस्था माझ्यासाठी सर्वस्व आहे. ‘चपराक’ हे माझं पहिलं प्रेम असेल. चपराकची सवत म्हणून माझ्या आयुष्यात तुमची मुलगी असेल. माझ्या गुणदोषासह मला स्वीकारणं तुम्हाला जमणार आहे का?’

त्यापूर्वी तिनं त्यांना माझ्याविषयी कल्पना दिली होती. ‘चपराक’चे अंकही तिच्या घरात गेलेले होते. तिच्या आईला श्री समर्थ रामदास स्वामींच्या दासबोध वर्गात ‘चपराक’ मिळालेला होता. त्याहून मोठी गंमत म्हणजे त्या कण्हेरी मठाच्या प. पू. काडसिद्धेश्वर स्वामींच्या अनुयायी आहेत. गेल्या वर्षीच्या चपराक दिवाळी अंकात मी स्वामीजींची सविस्तर मुलाखत घेतली होती. ती मुलाखत आणि स्वामीजींसोबतचा माझा फोटो त्यांच्यापर्यंत पोहोचविण्याची दक्षता माझ्या होणार्‍या बायकोनं घेतली होती. ते पाहताच त्यांना विरोध करण्याचं काही कारण बाकी नव्हतं.

दुसर्‍या दिवशी फोनवर बोलून आम्ही लगेचच चौथ्या दिवशीचा आमच्या साखरपुढ्याचा मुहूर्त काढला. ती म्हणाली, ‘पुण्यात माझे मामा असतात. आपण मुलगी पाहण्याचा कार्यक्रम करू!’

मी म्हणालो, ‘मुलगी म्हणजे भाजीपाला नाही. माझ्यासारख्या फकिरासोबत तुला लग्न करावं वाटतंय यातच सगळं आलं. माझी काही पुस्तकांची धावपळ सुरू आहे. लग्नदिनी आपण मंगल कार्यालयातच भेटू! माझं लेखन तू वाचलंय. तुझं लेखन मी बघितलंय. मी जात-धर्म मानत नाही. शारीरिक सौंदर्य चिरकाल टिकत नाही. मनाच्या सौंदर्यावर, कर्तृत्वावर माझा विश्वास आहे.’

ती वैमानिक शास्त्राची अभ्यासक. एरॉनॉटिकल इंजिनिअर म्हणून बंगळूरूत काम केलेलं. तिची ‘कॅलिबर कंटेट’ ही संस्थाही कोल्हापूरात कार्यरत होती. उत्तम गीतकार आणि कवयित्री म्हणून मी तिच्याकडे बघायचो. आम्ही एकमेकांची जोडीदार म्हणून निवड केल्यानंतरचा तो मोरपंखी दिवस... तिनं तातडीनं तिच्या कार्यालयात या घडामोडी कळवल्या. केवळ चार दिवसांनी साखरपुडा होणार म्हणून लगबगीनं सर्वांचा निरोप घेतला. ज्या एका प्रकल्पावर काम सुरू होतं ते लॅपटॉपवर पूर्ण करून पाठवेन असं तिनं तिच्या वरिष्ठांना सांगितलं. सगळंच अनपेक्षित आणि आश्चर्यकारक असलं तरी आनंददायी होतं. त्यामुळं कसलीही अडचण आली नाही. ती बेंगळूरूहून कोल्हापूरला निघाली. बेळगाव येईपर्यंत आमचं एकमेकांविषयी बोलणं सुरू होतं.

...रात्र सरली. सकाळ झाली. कोल्हापूर आलं. मी म्हटलं ‘मी थोड्या वेळानं आवरून फोन करतो. तोपर्यंत तुही घरच्यांना सगळं सांग.’ साडे-अकरा बाराला मी पुन्हा फोन केला. तिला म्हटलं, ‘मी प्रकाशक, पत्रकार! रिकामा डामडौल मला आवडत नाही. अनावश्यक उधळपट्टी तर नाहीच नाही. समाज काय म्हणतो हे मला कधीच महत्त्चाचं वाटलं नाही. आपण लग्न केलं तरी ते अतिशय साधेपणानं करणार आहोत. कोर्ट मॅरेज! त्यासाठी जेमतेम दहा-पंधरा स्नेही उपस्थित असतील. साखरपुड्यासाठी मात्र माझ्या घरचे आणि कार्यालयातले असे दहा-पंधरा जण येत आहेत. तुमच्या घरचेही तितकेच लोक असावेत. आताच कोविडचा काळ संपलाय. त्यातून आपण बाहेर पडतोय. मग वेळेचा आणि पैशाचा असा अनावश्यक उपयोग करण्याऐवजी आपण लग्नच का करू नये?’

ती म्हणाली, ‘माझ्याही मनात हे आलं होतं! पण आज 23 तारिख. दोनच दिवस हातात राहिले. इतक्यात सगळं होईल का?’

तिला म्हटलं, ‘आपल्याला कोण विचारणार आहे? जसं होईल तसं करू! तुझ्या घरच्यांना विचार.’

त्यांनीही आनंदानं सहमती दिली. माझ्या आईबाबांना तर गगन ठेंगणं वाटत होतं.

24 तारखेला माझी यशोदामैय्या सौ. शुभांगी गिरमे, आमच्या परिवाराच्या ज्येष्ठ सदस्य सौ. चंद्रलेखा बेलसरे, रवींद्र कामठे काका, माधव गिर सर आणि जिगरी यार प्रमोद येवले अशा सर्वांची एक छोटीशी बैठक झाली. माझी ताई, आई आणि भाच्या यांना कपडे खरेदीला पिटाळलं. गिरमे, बेलसरे, कामठे, गिर, प्रमोद आणि मी दागिणे खरेदी करायला गेलो. तिकडे कळवलं, ‘मुलीचे कपडे, अंगठी तिकडेच घ्या. मुलाचे कपडे, अंगठी आम्ही इकडे घेऊ! म्हणजे आवड, माप अशा अडचणी येणार नाहीत.’ दोन तासात आमची सगळी खरेदी उरकली आणि आम्ही कार्यालयात येऊन पुस्तकाच्या कामात गढून गेलो. 26 डिसेंबरला लग्न होतं. त्या दिवशी रविवार असला तरी सुटी घ्यावी लागणार होती. समोर कामं तर खूप पडली होती. मग 25 ला मध्यरात्रीपर्यंत मी काम करत होतो. तिकडे तिनेही अचानक नोकरी सोडल्याने जो प्रकल्प अर्धवट राहिला होता तो मध्यरात्रीपर्यंत पूर्ण केला. त्यांना तो पाठवला. दोघांचंही काम पूर्ण झाल्याचं आम्ही एकमेकांना कळवलं आणि दुसर्‍या दिवशीची वाट पाहू लागलो.  

रविवारी आईवडिलांसह घरातले पाच-सात सदस्य आणि कार्यालयातले बारा-पंधरा सहकारी अशा वरातीसह आम्ही श्री क्षेत्र नृसिंहवाडी गाठली. गाडीवरील ‘चपराक’ ही अक्षरे पाहून एक गृहस्थ जवळ आले आणि त्यांनी सांगितलं, ‘मी मुलीचा बाबा!’

मंगल कार्यालय परिसरात आमची नजरानजर झाली आणि बोहल्यावर थांबल्यावर आम्ही एकमेकांना प्रत्यक्ष बघितलं. कसलाही थाटमाट न करता, अतिशय साधेपणानं आमचं लग्न झालं. आम्हाला आशीर्वाद देण्यासाठी ऐनवेळी काही लेखक आले. माझा आवडता युवा कवी प्रशांत केंदळे यांना त्याच दिवशी एक महत्त्वाचा पुरस्कार होता. त्यासाठी त्यांना नागपूरला जायचं होतं. अचानक माझ्या लग्नाची ही बातमी कळल्याने आदल्या रात्री ते पुण्यात आले. रवींद्र कामठे काकांच्या घरी त्यांनी मुक्काम केला आणि पुरस्कार समारंभ टाळून तेही लग्नाला आवर्जून उपस्थित राहिले.

त्यांचा ‘गुलमोहराचं कुकू’ हा संग्रह ‘चपराक’नं प्रकाशित केलाय. त्यातील हीच शीर्षककविता मला अतिशय आवडते. प्रशांतदादांनी मंगल कार्यालयात लग्नस्थळी मंगलाष्टक म्हणून हीच कविता गाऊन सादर केली. एका आवडीच्या कवितेच्या साक्षीनं आम्ही एकमेकांना माळा घातल्या.  

आजच्या काळात अविश्वसनीय वाटेल असा हा पाच दिवसातला घटनाक्रम. तिला बेंगळुरूहून लग्नासाठी कोल्हापूरला यायचं म्हणून ती त्या चार दिवसात दिवसरात्र कार्यरत होती. अचानक जॉब सोडल्यानं सगळ्या गोष्टींची तिला पूर्तता करावी लागणार होती. लग्नाच्या आदल्या रात्री बारा-साडेबारापर्यंत आम्ही आपापलं काम पूर्ण करत होतो. रविवारी लग्न झालं आणि सोमवारी मी कार्यालयात होतो. इतकंच नाही तर अंगावरची हळदही उतरलेली नसताना अवघ्या चार दिवसात मी बीड जिल्ह्यात चौथ्या एकता साहित्य संमेलनाला उद्घाटक म्हणून गेलो... ते सगळं पाहून काहींनी प्रश्न उपस्थित केले. ‘समाजमाध्यमावरून झालेली अशी लग्नं फार काळ टिकत नाहीत’ हेही स्पष्टपणे कळवायचा अगोचरपणा केला. त्या सगळ्याकडं दुर्लक्ष करत आम्ही एकमेकांना समजून घेत आहोत. दोघांचंही विश्व वेगळं असं राहिलंच नाही. आमच्यात जी एकरूपता साधलीय ती कमालीची आश्चर्यकारक आहे.

हे सगळं सांगण्याचं कारण आम्ही फार काही वेगळं केलंय हे नाही. साहित्य माणसाला मानसन्मान, प्रतिष्ठा, पैसा यासह योग्य जोडीदार देतं हे सांगणं मात्र आहे. यासाठी कारणीभूत ठरला तो ‘साहित्य स्वानंद’चा दिवाळी अंक. दिवाळी अंकातील एक लेख काय करू शकतो? असं मला कोणी विचारलं तर मी आनंद आणि अभिमानानं सांगू शकतो की, ‘बाबा रे, एक लेख आपला संसार उभा करतो.’

एकमेकांना समजून घेत आमचा संसार सुखात चाललाय. येत्या 26 डिसेंबरला आमच्या लग्नाला एक वर्ष पूर्ण होईल.

...आणि हो,

आमच्या दोघात आता तिसर्‍याची गोड चाहूलली लागलीय बरं! आमच्या पहिल्या लग्नदिनाला आमच्या दोघांसोबत तिसराही असेल. आमचे उमेश सणस सर मला नेहमी गंमतीनं म्हणायचे, ‘संपादक महोदय, लवकर लग्न करून हिंदुंची लोकसंख्या वाढवा...’

‘कधीच लग्न करायचे नाही,’ या निश्चयाचा डोलारा सपशेल आपटला असून सणस सरांची ही इच्छा आम्ही पूर्ण केली आहे.

जीवन खरंच खूप विलक्षण आहे. आयुष्यात कसे आणि काय बदल होतील हे कोणीही सांगू शकणार नाही.

माझ्यावर अमाप प्रेम करणारी माझी प्रिय बायको, माझी सच्ची मैत्रिण तिच्या क्षेत्रात तळपत आहे. आमच्या ‘लाडोबा’ या बालकुमारांच्या मासिकाची ऑनलाईन संपादक म्हणून काम पाहतानाच ती सहायक दिग्दर्शक म्हणून चित्रपटसृष्टीत योगदान देत आहे. लवकरच प्रदर्शित होणार्‍या ‘मुगलमर्दिनी महाराणी ताराबाई’ या सिनेमात गीतकार म्हणून ती झळकतेय. तिची गाणी ऐकताना माझं मन प्रफुल्लित होतं. बालपणापासून आवडीच्या क्षेत्रात काम करायला मिळणं आणि तारूण्यात आवडीच्या क्षेत्रातच कार्यरत असलेली जीवनसाथी मिळणं ही अत्यंत समाधानाची गोष्ट आहे.

तिचं नाव ज्योती! ती तिच्या कर्तृत्वाचा प्रकाश सर्वत्र पेरत आहे. अशावेळी तिला माझं एकच सांगणं आहे, तू मनासारखं जग, हवं ते कर, आभाळासारखी विशाल हो! बस्स! मला आणखी काय हवंय?

- घनश्याम पाटील
7057292092

ता. क. : ‘साहित्य स्वानंद’चा दिवाळी अंक हाती आला आणि वर उल्लेख केल्याप्रमाणे 2 नोव्हेंबरला आमच्या परिवारात तिसरी सदस्य आली आहे. परमेश्वरानं एक गोड परी आमच्या घरी पाठवलीय. ‘यशदा’ असं तिचं नामकरण आम्ही केलंय.

'लिव्ह इन'सारख्या 'अनोख्या रेशीमगाठी'

ज्येष्ठ लेखक श्री. रवींद्र कामठे यांची ‘अनोख्या रेशीमगाठी’ ही महत्त्वपूर्ण कादंबरी नुकतेच ‘चपराक प्रकाशन’ने प्रकाशित केली आहे. या कादंबरीची प्रस्तावना.

भारतीय स्वातंत्र्याच्या अमृतमहोत्सवी वर्षात देशभक्तिवरील अनेक कार्यक्रमांना उधाण आले आहे. ‘आम्हीच कसे देशभक्त!’ हे दाखवून देण्याची अहमहमिका तर कायम सुरूच असते. या सगळ्या वातावरणात आम्हाला प्रामुख्याने आठवतात ते गोपाळ गणेश आगरकर! ‘देशाला स्वातंत्र्य तर मिळेलच पण आधी समाजसुधारणा आवश्यक आहेत’ या त्यांच्या आग्रही प्रतिपादनाचा फारसा गांभिर्याने विचार झालाच नाही. तो झाला असता तर समाजात आज सररासपणे दिसणार्‍या कुप्रथा मोडीत निघाल्या असत्या.

एखादी व्यक्ती मोहाच्या झाडाखाली थांबली तर ती मद्यपिच आहे, या समजातून अनेकजण संबंधितांकडे पाहतात. अशा वातावरणात रवींद्र कामठे यांच्यासारखे ज्येष्ठ लेखक मोहाच्या झाडाखाली बसून तल्लीनतेने बासरीवादन करतात आणि प्रसंगी गीतापठणही करतात. अशावेळी ‘लोक काय म्हणतील?’ असा विचारही त्यांच्या मनाला शिवत नाही आणि त्यामुळेच त्यांच्यातील निर्मळता ते जपू आणि जोपासू शकतात. वेदांचा अभ्यास तर करूयाच पण वेदापेक्षा सामान्य माणसाच्या वेदना कळणे अधिक महत्त्चाचे आहे, अशा भूमिकेतून त्यांची मांडणी असते. ‘लिव्ह इन रिलेशनशिप’सारखा नाजूक विषय पुढे आल्यास काही तथाकथित धर्मरक्षक नाक मुरडत असताना कामठेकाकांनी आगरकरांच्या सुधारणावादी भूमिकेतून या विषयाची मांडणी केली आहे. मुख्य म्हणजे कादंबरीच्या माध्यमातून हा विषय मांडताना त्यांनी भारतीय संस्कृतीतील सद्विचारांचेही जतन आणि संवर्धन केले आहे.

भारतीय जीवनव्यवस्थेत विवाहाच्या गाठी स्वर्गात जुळलेल्या असतात, असा अनेकांचा समज आहे. इथल्या परिस्थितीनुसार अनेकदा या गाठी सैल होतात, काही वेळा तुटतात. अकाली अशा गाठी तुटून एकाकी असलेल्यांची संख्या आपल्याकडे कमी नाही. आपल्या समाजात आजही विधवेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन कलुषित आहे, हे नागडे सत्य कोण नाकारणार? एखादा विधुर असेल तर त्यालाही त्याचे जीवन एकट्याने जगणे असह्य होते. काही वेळा एकटे असणे परवडते पण एकाकी पडणे म्हणजे दिव्यातील तेल संपल्यानंतर वातीने मिणमिणत राहिल्यासारखे आहे. मुख्य म्हणजे त्यांच्या व्यथा-वेदना समजून घेण्याइतकीही संवेदनशीलता आपण अंगी बाळगू शकत नाही. हाच धागा पकडून रवींद्र कामठे यांच्यासारख्या जीवनानुभव समृद्ध असलेल्या लेखकाने पुढाकार घेत कादंबरी लिहिणे म्हणजे प्रारंभी उल्लेखल्याप्रमाणे आगरकरांचा विचार पुढे नेण्यासारखेच आहे. म्हणूनच भारतीय स्वातंत्र्याच्या अमृतमहोत्सवी वर्षातील या कादंबरीकडे व्यापक नजरेने पहायला हवे.

प्रभाकर आणि पूजा यांच्यासह दीपक आणि सई अशा दोन पिढ्यांच्या भावभावनांचे प्रगटीकरण या कादंबरीतून झाले आहे. एकाच इमारतीतील एक बाप आणि मुलगा आणि एक आई आणि तिची मुलगी सहवासातून एकत्र येतात आणि त्यांचे ऋणानुबंध निर्माण होतात. या सगळ्यांना जवळ आणताना लेखकाने ‘लिव्ह इन’सारखा पर्याय निवडूनही कुठेही उथळपणा येऊ दिला नाही. आजच्या काळाची गरज लक्षात घेऊन हा प्रश्न सामर्थ्याने मांडताना त्यांनी आपल्या परंपरा, रीतिरिवाज जपले आहेत. अशा धाडसी विषयाला हात घालूनही संस्कार आणि संस्कृतीला मूठमाती दिली नाही. दोन पिढ्यातील प्रेमसंबंध फुलवताना कुठेही वाह्यातपणा येऊ दिला नाही. एकमेकांना समजून घेणे, आधार देणे, दुःखातून सावरायला मदत करणे यातून त्यांनी ही कलाकृती साकारली आहे.

कोकणातील आंजर्ल्याचे आणि त्या परिसराचे आलेले मनोहारी वर्णन हा तर या कादंबरीचा आत्मा आहे. तिथल्या आजीने म्हणजे प्रभाकर-दिवाकरच्या आईने एका विधवेला आपल्या मुलासोबत सत्यनारायणाच्या पूजेला सन्मानाने बसवणे, आपल्या मुलासोबत लग्न होण्यापूर्वीच तिचा सून म्हणून स्वीकार करणे, हळदीकुंकवाच्या कार्यक्रमात तिची सर्वांसोबत ओळख करून देणे आणि या दोघांना एकत्र आणण्यासाठी धडपड करणे यातून आजचा बदलता भारत दिसतो. असा पुरोगामी विचार जपणे हीच तर काळाची खरी गरज आहे. रवींद्र कामठे यांच्या लेखणीने ही किमया साध्य केलीय.

आंजर्ल्याहून परत येताना जिथे दीपाचा मृत्यू झाला होता तिथे पूजाने ओटी भरणे, मुंबईला परतल्यावरचे दोन्ही जोडप्यांचे सहजीवन, वकीलकाका, विजयकाकांनी केलेली मदत आणि स्वतःच्या स्वतःच्या साखरपुड्यातील दीपकचे भाषण अशा अनेक प्रसंगात या कादंबरीने कमालीची उंची गाठली आहे. विवाहसंस्था समजून घेण्याच्या आधीची एक महत्त्चाची पायरी म्हणजे आपली कुटुंबव्यवस्था समजून घेणे! त्याच्याच प्रांजळ प्रतिबिंबातून या अनोख्या रेशीमगाठी सिद्ध झाल्या आहेत. वाचकांनी ही कादंबरी वाचणे, समजून घेणे आणि जमल्यास आचरणात आणून अशा परिस्थितीतील स्त्री-पुरूषांच्या पाठिशी भक्कमपणे उभे राहणे हेच या कलाकृतीचे फलित असणार आहे.
अनोख्या रेशीमगाठी
लेखक - रवींद्र कामठे
प्रकाशन - चपराक (7057292092)
पाने - 192, मूल्य - 300/-
- घनश्याम पाटील

ही कादंबरी www.shop.chaprak.com वरून घरपोच मागवू शकाल. 

समाजव्यवस्था बदलावी!

‘स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध अधिकार आहे आणि तो मी मिळवणारच’ अशी ललकारी लोकमान्य टिळकांनी दिली. त्यावर ‘सर्वांगीण समाजसुधारणा’ हे स्वप्न उराशी कवटाळून टिळकांशी वैचारिक वाद घालणार्‍या गोपाळ गणेश आगरकरांनी सांगितलं, ‘पूर्वी आपल्या देशाचे स्वराज्य होतेच ना? ते आपण का गमावले? त्याची कारणे शोधून ती दूर केल्याशिवाय आपल्याला स्वराज्य मिळवता येणार नाही आणि चुकून मिळालेच तर ते टिकवता येणार नाही. खर्‍या अर्थाने ‘स्वराज्य’ लाभावे असे वाटत असेल तर विद्यमान समाजव्यवस्थेत आमूलाग्र बदल घडणे आवश्यक आहे...’

स्वातंत्र्यपूर्व काळातील या विचारमंथनाचा विचार करता आजही आपण ‘स्वराज्य’ निर्मितीत सपशेल अपयशी ठरलो आहोत, हे कोणीही अमान्य करणार नाही. भारतीय स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव आपण उत्साहात साजरा केला. या निमित्ताने रस्ते, वीज, पाणी, शिक्षण, आरोग्य, दळणवळण, विज्ञान-तंत्रज्ञान या आणि अशा सगळ्या क्षेत्रात आपण प्रगतीचे किती पर्वत सर केले हे सांगितले गेले; मात्र आजही आपल्यातले पशूत्व संपुष्टात आल्याचे दिसत नाही. आपल्यावर प्रेम करत सर्वस्व अर्पण करणार्‍या एखाद्या अभागी जिवाचे तुकडे करून ते घरातील फ्रिजमध्ये साठवण्यापर्यंतचे क्रौर्य माणसात आहे. अनैतिक संबंध, जमिनीच्या खरेदी-विक्रीचे व्यवहार, आर्थिक देवाण-घेवाणीतून नात्यात निर्माण झालेले वैतुष्ट्य, असूया यामुळे माणूस माणसाच्या जिवावर उठतोय. भौतिक सोयी-सुविधा मुबलक प्रमाणात निर्माण झालेल्या असताना आणि सर्वप्रकारची साधने उपलब्ध असताना आपण आपले तारतम्य का गमावतोय? आजही हुंडाबळी जातात, मुलगी नको म्हणून गर्भपात होतात, नवजात अर्भके कचराकुंडीत टाकली जातात, जाती-जातीत संघर्ष होतात, धर्माचे राजकारण केले जाते, या सगळ्यात महापुरूषांचीही वाटणी केली जाते. जो तो आपापल्या सोयीनुसार आचरण करतो आणि वर निर्लज्जपणे देशभक्तिचा आव आणतो. अशी विषमता आणि विसंगती जपत जीवनव्यवहार सुरू आहे. मग पुन्हा आपल्याकडे सुराज्य कसे येणार आणि आलेच तरी आगरकर म्हणतात त्याप्रमाणे ते कसे टिकणार?

आपल्या राष्ट्राला लाभलेली शौर्य आणि पराक्रमाची परंपरा खंडित झाली आहे की काय? असे चित्र सर्वत्र आहे. ‘मी आणि माझे’ या वृत्तीने कळस गाठल्याने आपण ‘समाज’ म्हणून काही विचार करतच नाही. स्वातंत्र्यलढ्यात ज्यांनी हसत-हसत आपल्या प्राणांची आहुती दिली त्यांचे हौतात्म्य प्राप्त परिस्थितीत दुर्दैवाने वांझोटे ठरत आहे. महापुरूषांच्या विचारधारांवरून, त्यांच्या कार्यकर्तृत्वावरूनही आपल्यात मतभेद निर्माण झाले आहेत. प्रत्येकजण कुणाच्या तरी प्रभावाखाली जगतो. समाजमाध्यमांमुळे या सगळ्यांना खतपाणी घातले जाते. इतिहासाचे ज्ञान नाही, वर्तमानाचे आकलन नाही आणि भविष्यावर श्रद्धा नाही. त्यामुळे आजची तरूणाई एका अराजकाच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. ज्यांच्याकडे काही स्वयंप्रज्ञा आहे आणि आर्थिक सुबत्ता आहे ते तरूण नोकरी-व्यवसायाच्या निमित्ताने विदेशात जाऊन स्थिरावत आहेत. हे ज्याला जमत नाही त्यांच्या मनात असुरक्षिततेची भावना निर्माण होत आहे. नोकरी, उद्योगासाठी भांडवल अशा जंजाळात अडकलेला तरूण इथल्या व्यवस्थेच्या, राजकारणाच्या कचाट्यात अडकतो आणि त्यातच भरडला जातो. या दुष्टचक्रातून सावरताना त्याला मोठी कसरत करावी लागते. एकीकडे अशा दिशाहीन तरूणाईचे प्रमाण झपाट्याने वाढत असतानाच दुसरीकडे काही ध्येयवादी तरूणही आहेत. त्यांचे प्रमाण मात्र अत्यल्प दिसते. वर्षानुवर्षे प्रतिकूलतेत आणि टोकाच्या विवंचनेत जगणार्‍या या पिढीने आपल्या जगण्याचे इप्सित हेरले आहे. प्रशासनाबरोबरच विविध क्षेत्रात तळपणार्‍या अशा मोजक्या प्रज्ञावंतांनी परिस्थितीवर यशस्वी मात करून स्वतःला सिद्ध केले आहे. त्यांच्याकडे बघितल्यावर पुन्हा एकदा आशेच्या अंकुराची पालवी फुटते.

आकाशातून उत्तुुंग भरारी घेणार्‍या घारीचे सारे लक्ष आपल्या पिलाकडेच असते. त्याप्रमाणे नवनवीन क्षेत्रात यशाचे मानदंड निर्माण करताना आपण माणूस म्हणून अंगी असलेले मूलभूत चांगुलपण जपले पाहिजे. स्वतःतील अवगुण बाजूला सारून स्वतःच्या, कुटुंबाच्या आणि पर्यायाने समाजाच्या व्यापक उत्कर्षाची वेगळी वाट निर्माण केली पाहिजे. इतरांचे सुख-दुःख समजून घेतल्यास आपल्याही दुःखमुक्तिचा मार्ग मोकळा होईल. गरजेतून आलेल्या हतबलतेवर मात करण्याची कुवत आपल्यात निर्माण झाली तर चैतन्याचे नंदादीप प्रज्वलीत होतील.

‘वादे वादे जायते तत्त्वबोधः’ अशा संस्कृतीची शिकवण असलेल्या आपल्या देशाला संपन्न विचारधारेचा वारसा लाभला आहे. मंडन मिश्र आणि आद्य शंकराचार्य यांच्यापासून ते वैचारिक संपन्नता जपणार्‍या अनेक परस्सरभिन्न विचारधारेच्या तत्त्वज्ञ, प्रज्ञावंतापर्यंतची ही परंपरा आहे. ‘विचारकलहाला का भीता?’ असा प्रश्न उपस्थित करणार्‍या आगरकरांनीही म्हटले होते, ‘दुष्ट आचारांचे निर्मुलन, सदाचाराचा प्रसार, ज्ञानवृद्धी, सत्यसंशोधन इत्यादी मनुष्याच्या सुखाची वृद्धी करणार्‍या गोष्टी विचारकलहाखेरीज होत नाहीत.’ आज आपण मात्र अशा ‘विचारशलाका’ चेतवण्याऐवजी सातत्याने आपल्या वाचाळवीरतेचे प्रदर्शन घडवत आहोत. सामान्य माणसापासून ते उच्चस्तरीय अधिकार्‍यांपर्यंत आणि सामाजिक, राजकीय क्षेत्रातील दिग्गजांपासून ते साहित्य, कला क्षेत्रातील मान्यवरांपर्यंत अनेकांनी वेळोवेळी त्यांचा हिणकसपणा दाखवून दिला आहे. कोणतीही घटना घडली, कुणी काही मत व्यक्त केले की, त्यावर तातडीने व्यक्त होणे हे आपले जीवितकर्तव्य आहे, असा ग्रह करून घेतलेल्या प्रतिक्रियावाद्यांनी समाज आणि पर्यावरण गढूळ केले आहे. अभ्यासाची, चिंतनाची वाणवा असताना केवळ लोकशाहीने दिलेला अधिकार सोयीस्कररित्या वापरायचा आणि आपण कसे संवेदनशील, विचारवंत आहोत हे दाखवायचे या अट्टहासामुळे आपले अपरिमित नुकसान होत आहे. हे थोपवण्यासाठी आपली सारासारविवेकबुद्धी जागृत असणे गरजेचे आहे. लोकमान्य टिळकांना अपेक्षित असलेले ‘स्वराज्य’ आणि आगरकरांना हवे असलेले ‘सुराज्य’ याचा आजच्या परिप्रेक्ष्यात विचार करून व्यवस्था बदलाचे आव्हान स्वीकारायला हवे.

(दैनिक 'प्रभात' - 22 नोव्हेंबर 2022)

- घनश्याम पाटील

7057292092