अक्षरम् परम: ब्रह्म...!

‘वाचाल तर वाचाल’ किंवा ‘पुस्तक हेच मस्तक’ अशा म्हणी आपण बालपणापासून ऐकत आलोय. शेतकरी, कष्टकरी किंवा श्रमिक यांच्या आयुष्यावर प्रचंड प्रमाणात साहित्य लिहिले जाते. मात्र त्याचा त्यांना स्वत:च्या विकासासाठी काय फायदा होतो असाही एक मतप्रवाह आहे. वाचून जर क्रांती झाली असती तर गीता, कुराण, बायबल वाचून लोक सुधारले नसते काय? रामायण, महाभारतापासून त्यांनी काही बोध घेतला नसता काय? असाही प्रश्‍न उपस्थित केला जातो. दरवर्षी सर्व भारतीय भाषात हजारो पुस्तके प्रकाशित होतात. ही पुस्तके वाचणार्‍यांचे नक्की भवितव्य काय? शालेय-महाविद्यालयीन आणि आपापल्या क्षेत्रातील अभ्यासाशिवाय मुले, तरूण काय वाचतात आणि त्यांना त्यांच्या जीवनात या वाचनाचा काही उपयोग होतो काय?
‘ज्या दिवशी देवळाकडे जाणारी पाऊले ग्रंथालयाकडे वळतील त्यादिवशी समाजाची योग्य दिशेने वाटचाल सुरू झाली असे म्हणता येईल,’ असे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सांगितले. ‘कोणत्याही देशातील तरूणांच्या ओठावर कोणती गाणी आहेत ते मला सांगा म्हणजे मी त्या देशाचे भवितव्य सांगतो,’ असे स्वामी विवेकानंद सांगायचे. म्हणजे समाज काय वाचतो, त्या समाजातील विचारवंत काय बोलतात, काय लिहितात हे पाहणे सामाजिक आरोग्याच्या दृष्टिने महत्त्वाचे असते.
‘शब्द हे शस्त्र आहेत, त्यामुळे ते जपून वापरावेत’ अशी शिकवण आपल्याला कायम देण्यात येते. हे शस्त्र तयार करण्याचे कारखाने मात्र पुरेसे ताकतीने धडधडत नाहीत. हे शस्त्र चालवावे कसे याचेही ज्ञान आजच्या तरूणाईला दिले जात नाही. त्यामुळे शब्दरूपी शस्त्रं गंजत चालली आहेत. त्यांची धार बोधट झालीय. साहित्य असेल किंवा पत्रकारिता असेल गुळगुळीत कागदावरील बुळबुळीत मजकुरामुळे वाचकांचे ना धड मनोरंजन होते, ना त्यांना पुरेशी माहिती मिळते. खून, मारामारी, बलात्कार, अपहरण, दरोडे, अपघात नट-नट्यांची लफडी अशा नकारात्मक बातम्यांनीच वृत्तपत्रांचे रकाने खचाखच भरलेले असतात. नकारात्मक बातम्या प्राधान्याने द्यायची मानसिकता आपल्याकडे दुर्दैवाने रूजली आहे. त्यात सकारात्मकतेचा पोत हरवला आहे.महाराष्ट्राचा विचार करता दरवर्षी हजारो अनुवादीत पुस्तके आपल्याकडे प्रकाशित होतात आणि ती मोठ्या संख्येने खपतात. परदेशी विचारवंतांची, लेखकांची पुस्तके मराठीत ज्या संख्येने येतात, तसे मराठीतील साहित्य अन्य जागतिक भाषात जाताना दिसत नाही याची कारणे शोधण्याची वेळ येऊन ठेपली आहे. कन्नडमधील एस. एल. भैरप्पांच्या कादंबर्‍यावर मराठीत उड्या पडतात. सुधा मुर्तींची अनुवादीत पुस्तके आपल्याकडे खपतात. मात्र आपल्याकडील साहित्य त्याप्रमाणात तिकडे जाताना दिसत नाही. मराठी लेखकांचे जीवनानुभव समृद्ध असूनही नवीन लिहिणारे लेखक जागतिक स्तरावर सर्वमान्य होत नाहीत. चेतन भगतसारख्या तरूण लेखकाची ‘हाफ गर्लफ्रेन्ड’ कादंबरी प्रकाशित होते आणि पहिल्याच आवृत्तीच्या सत्तर लाख प्रती आरक्षित होतात हे आपण पाहिले आहे. अकरा करोडची लोकसंख्या असलेल्या महाराष्ट्रात एकही प्रकाशक एकाही लेखकाची, त्याच्या कोणत्याही कलाकृतीची 10 हजाराची आवृत्तीही प्रकाशित करू शकत नाही हे मायमराठीचे दुर्दैव आहे. वाचनसंस्कृती कमी होत चालली अशी बोंब मारणारे प्रकाशक मराठीत सकस साहित्य यावे यादृष्टिने काय प्रयत्न करतात आणि आपल्याकडील लेखक त्याला नेमका कसा प्रतिसाद देतात हे पाहिले तर सारेच चिंताजनक वाटते.
मराठी चित्रपटानेही सध्या कात टाकली आहे. मात्र कथा सशक्त असेल तर निर्मिती अशक्त आणि निर्मिती सशक्त तर कथानक अशक्त असा काहीसा खेळ सुरू आहे. त्यातूनही काही चांगले चित्रपट प्रेक्षकांच्या नशिबी येतात. आमच्या रितेश देशमुखच्या ’लय भारी’ या चित्रपटाच्या केवळ जाहिरातीचे जितके बजेट होते तितके बजेट संपूर्ण मराठी प्रकाशनविश्‍वाचे वर्षभराचेही नसते. एखादी चांगली कलाकृती वाचकांपर्यंत जावी यासाठी लेखक आणि प्रकाशक नेमके कोणते कष्ट घेतात? त्या पुस्तकाच्या जाहिरातीसाठी आपली काय तरतूद असते?  वाचकांपर्यंत पुस्तक प्रभावीपणे पोहचविण्यासाठी आपण नेमके काय करतो?
सुदैवाने मराठीतील आघाडीची वृत्तपत्रे रविवार पुरवणीत पुस्तक परिचय देतात. एका पुरवणीत सरासरी चार ते पाच पुस्तकांचा अल्पपरिचय  येतो. म्हणजे वर्षातील 52 आठवड्यात जेमतेम दोनशे-सव्वादोनशे पुस्तकांची ओळख एक वृत्तपत्र करून देते. इतकी पुस्तके तर वर्षाला ‘चपराक’कडूनच प्रकाशित होत आहेत. हजारोंच्या संख्येने पुस्तके प्रकाशित होत असताना ती वाचकांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचविण्यासाठी दुसरी कुठलीच यंत्रणा दिसत नाही. मराठीतील बहुतांश मासिकेही मरणासन्न अवस्थेत आहेत. त्यांचे दारिद्र्य ना लेखकांना सुखी करू शकते, ना पुस्तकांना!
अशा सर्व परिस्थितीत ‘धंद्यापेक्षा धर्म महत्त्वाचा’ ही आचार्य अत्रे यांची शिकवण ध्यानात ठेवून आम्ही मराठीत नवनवीन प्रयोग सुरू केले. ‘चपराक’सारखे प्रभावी वृत्तसाप्ताहिक, ‘साहित्य चपराक’ हे दर्जेदार मासिक आणि ‘चपराक प्रकाशन’च्या माध्यमातून उत्तमोत्तम पुस्तके प्रकाशित केल्याने अल्पावधितच ‘चपराक’चा इवलासा वेलू  गगनावरी गेला आहे. ‘लाख बोलक्याहूनि थोर, एकचि माझा कर्तबगार’ ही राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांची शिकवण अंगिकारत आम्ही मराठी साहित्य विश्‍वात वेगवेगळे प्रयोग सुरू केले. चतुरस्त्र, परखड, रास्त आणि कर्तव्यदक्ष ही आद्याक्षरे घेऊन संवाद आणि संघर्ष या भूमिकेतून ‘चपराक’ची वाटचाल सुरू आहे. महाराष्ट्राच्या कानाकोपर्‍यातील लेखकांना ‘चपराक’हे हक्काचे व्यासपीठ वाटते. देशविदेशातील मराठी वाचकांपर्यंत आम्ही प्रभावीपणे पोहोचलो आहोत. अनेक लेखकांची पहिलीच पुस्तके ‘चपराक’ने प्रकाशित केली आणि त्यांच्या आवृत्यामागून आवृत्या निघत आहेत. त्यांची प्रस्थापित लेखकांत गणना केली जात आहे.
मासिकाच्या आणि साप्ताहिकाच्या माध्यमातून वेगवेगळे विषय धाडसाने हाताळल्याने मराठी भाषा, मराठी वाचक जिवंत आहे, हे आम्ही अनेकवेळा कृतीशिलतेतून दाखवून दिले आहे. ‘चपराक’ला सुरूवातीला अनुल्लेखाने डावलणारे अनेक डुढ्ढाचार्य आज ‘चपराक’मध्ये लिहिण्याची संधी मिळावी म्हणून धडपडतात. नव्याजुन्या लेखकांचा सुरेख संगम साधत आम्ही अनेक पुस्तके प्रकाशित केली. त्याचे प्रमाण झपाट्याने वाढल्याने एकाचवेळी अनेक पुस्तके प्रकाशित करण्याचा संकल्प सोडला. ‘चपराक साहित्य महोत्सव’ हा अभिनव उपक्रम त्यासाठी सुरू केला. विविध साहित्य प्रकारातील आणि विविध लेखकांची पुस्तके एकाचवेळी एकाच व्यासपीठावर प्रकाशित केल्याने लेखकांचा उत्साह वाढला. या समूह पुस्तक प्रकाशनामुळे वाचकांनाही सकस साहित्य उपलब्ध झाले.
8 ऑगस्ट 2014 रोजी ‘चपराक’चा पहिला साहित्य महोत्सव पार पडला. महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचे अध्यक्ष प्राचार्य डॉ. प्र. चिं. शेजवलकर, सुप्रसिद्ध समीक्षक प्राचार्य डॉ. श्रीपाल सबनीस, महाराष्ट्रातील नामवंत वक्ते आणि लेखक प्रा. मिलिंद जोशी पहिल्या महोत्सवासाठी उपस्थित होते. पुण्यातील श्रमिक पत्रकार भवनात पार पडलेल्या या महोत्सवात एकाचवेळी सहा पुस्तके प्रकाशित झाली. त्यानंतर 11 फेब्रुवारी 2015 रोजी साने गुरूजी स्मारक सभागृहात महाराष्ट्र भूषण श्रीमंत शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या अध्यक्षतेखाली ‘चपराक’चा दुसरा साहित्य महोत्सव संपन्न झाला. त्यात तब्बल एक डझन पुस्तके प्रकाशित झाली. सुप्रसिद्ध निवेदक सुधीर गाडगीळ, कादंबरीकार उमेश सणस, पत्रकार विनायक लिमये त्यासाठी पाहुणे म्हणून उपस्थित होते. यंदा शनिवार दि. 8 ऑगस्ट 2015 रोजी ‘चपराक’चा तिसरा साहित्य महोत्सव पार पडत असून त्यात 15 पुस्तके प्रकाशित होत आहेत. महाराष्ट्र राज्य भाषा सल्लागार समितीचे अध्यक्ष डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले आणि अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष प्रा. डॉ. सदानंद मोरे हे या साहित्य उत्सवासाठी उपस्थित असणार आहेत.‘अक्षरम् परम: ब्रह्म, ज्योतिरूपम् सनातनम्’ याप्रमाणे आम्ही अक्षरांनाच परम् ब्रह्म मानून त्यांची पूजा घालत आहोत. मराठी वाचले जात नाही अशी आरोळी देण्याऐवजी, लेखक आणि वाचकांची टवाळखोरी करण्याऐवजी आम्ही मराठीतील सकस आणि दर्जेदार साहित्य आपल्यासमोर घेऊन येत आहोत. वाचक आमच्या या प्रयत्नांचे नेहमीप्रमाणे निश्‍चितच स्वागत करतील. ‘चपराक‘च्या आगामी साहित्य महोत्सवाद्वारेही नवनवीन लेखक पुढे आणण्यासाठी आम्ही कटीबद्ध आहोत.
- घनश्याम पाटील 
संपादक, प्रकाशक 'चपराक' पुणे 
७०५७२९२०९२

यंदाच्या ‘चपराक साहित्य महोत्सवा’त प्रकाशित होणारी पुस्तके -
भाषेचं मूळ - संजय सोनवणी
बाळासाहेब एक अंगार - नागेश शेवाळकर
पाषाणगंध - सदानंद भणगे
हसण्यावर टॅक्स नाही - समीर नेर्लेकर
बस नंबर बेचाळीस - सुभाष कुदळे
आपले राष्ट्रसंत - विनोद पंचभाई
लोकनायक सयाजीराव गायकवाड - सौ. चंद्रलेखा बेलसरे
गजरा - दत्तात्रय वायचळ
कवडसे - स्वप्निल कुलकर्णी
तपोभूमी नाशिक - रमेश पडवळ
झटपट गणित - महादेव तुप्पे
रे मना - मनिषा वाणी
माणूस - सुरेश धोत्रे
अंधारडोह - शांताराम हिवराळे
थोडं मनातलं - विनोद पंचभाई (दुसरी आवृत्ती)

व्यक्तिवर नव्हे तर प्रवृत्तीवर घणाघाती वार म्हणजे ‘झुळूक आणि झळा’

झुळूक आणि झळा/घनश्याम पाटील/चपराक प्रकाशन, पुणे

साप्ताहिक ‘चपराक’चे संपादक आणि प्रकाशक घनश्याम पाटील यांचे ‘दखलपात्र’ नंतरचे दखल घेण्यासारखे अग्रलेखसंग्रहाचे हे दुसरे पुस्तक. ‘चपराक’ साप्ताहिकांमध्ये प्रकाशित झालेल्या अग्रलेखांचा संग्रह!
पाटील हे ‘चपराक’चे संपादक. उत्सुकतेपोटी ‘चपराक’ नावामागचा हेतू विचारला असता त्यांनी पुढीलप्रमाणे त्याचा उलगडा केला. च-चतुरस्र, प- परखड, रा-रास्त, क- कर्तव्यदक्ष! आणि या सार्‍या बाबींचा संगम घनश्याम पाटील यांच्या लेखात पहायला मिळतो.
लेखास अनुसरून अशी समर्थक शीर्षके दिली आहेत. प्रखर विचारांच्या झळा आणि हळूवार भावनांची झुळूक असा दोन्हींचा संगम या संग्रहात पहायला मिळतो. ‘झुळूक आणि झळा’ मध्ये विषयवैविध्य आहे. राजकारण, साहित्य, समाजात आजूबाजूला मन हेलावून टाकणार्‍या घटना, चांगले काम करणार्‍या व्यक्ती यांचा समावेश तर आहेच त्याचबरोबर वारंवार वेगवेगळी विसंगत विधाने करून प्रसिद्धीच्या झोतात राहणार्‍यांचा खरपूस समाचारही घेतला आहे. विविध लेखात आपले विचार सडेतोडपणे मांडले आहेत.
लिखाणात अनेक सुंदर सुंदर वाक्येसुद्धा पेरली आहेत व त्याजोगे सुंदर विचारही देण्याचा प्रयत्न केला आहे. उदा. ‘मराठीच्या समृद्धीसाठी आता विचारवंतांची नव्हे तर कृतीशील कर्मविरांची गरज आहे.’ अतिशय ज्वलंत विषयांवर पोटतिडकीने लिहिताना कुठेही संयम सोडलेला नाही. विचारांचे घणघणाती वार/प्रहार केले आहेत, पण संयमाने. ही अतिशय कौतुकाची बाब आहे.
काही लेखांमध्ये अगदी मिश्किलपणे सुरूवात करून लेखात विचारांच्या प्रखरतेबरोबर रंजकताही आणली आहे. ते वाचताच बोचरे हसू येतेच. ‘हरी नावाचा नरके ’मध्ये आजच्या स्वयंघोषित विचारवंतांचा बुरखा फाडताना लेखक म्हणतात, ‘मित्रांनो तुम्ही म्हणता की दारू सोडणं अवघड आहे, पण ते सत्य नाही. मी माझ्या पन्नास वर्षाच्या आयुष्यात तीस वेळा दारू सोडली आहे.’ तसेच विविध लेखांचे शीर्षक वाचतानाही शब्दसामर्थ्य दिसते. उदा.’हलका निस्तेज पाल’,‘नेमाडेंचा बेगडी नेम‘,‘महिला दिन नव्हे दीनचं‘,‘स्वरूप हरवलेले स्वरूपानंद‘.
 अग्रलेखामध्ये केवळ घणघणाती प्रहार केले आहेत असे नव्हे तर मुलींना प्रेरणादायी सल्लेही देतात. लेखकाच्या शब्दात‘तेजपाल‘ प्रकरणाने पत्रकारितेतील मुलींनी घाबरून न जाता, वरिष्ठांच्या दबावाला बळी न पडता अशा प्रवृत्तीच्या विरुद्ध धाडसाने आवाज उठवावा.
मराठी भाषेची परिस्थिती सध्या ‘माझ्या घरी मी पाहुणी’ अशी झाली आहे. याचे वास्तव वर्णन‘माझ्या मातीचे गायन‘ मध्ये केले असून मराठीच्या अधोगतीला आपणच बहुतांशी जबाबदार आहोत हे सांगून मराठीप्रेमाच्या डोळ्यात झणझणीत अंजन घातले आहे. समाजव्यवस्थेवर भाष्य करताना लेखकाने सुंदर विचार मांडला आहे. ‘मराठीच्या मारेकर्‍यांना मारा’ या अग्रलेखातून शारिरीक आजारातून एकवेळ बरे होता येते मात्र सांस्कृतिक आजार जडला तर समाजव्यवस्था कोलमडते.
 विविध लेखांमध्ये महाभारत आणि रामायणामधले दाखले देवून लेखन प्रभावी केले आहे. समाजात आजूबाजूला घडणार्‍या ताज्या घटनांचा आढावा घेत माळीणसारख्या घटना घडल्यावर गणेशोत्सवात खर्च करण्यापेक्षा त्या पीडीतांना मदत करावी हेही सुचवले आहे. तसेच कर्म हीच पूजा मानणार्‍या किंवा आपल्याला दिले ते काम देवाचेच आहे असे समजून कर्तृत्व करणार्‍या संस्थेला प्रकाशझोतात आणले आहे ते‘ देवाचे काम‘मधून!
 मराठी साहित्य संमेलन आणि इंग्रजी शाळा याबाबत परखडपणे विचार ‘नेमाडेंचा बेगडी नेम‘ मध्ये मांडले आहेत. महाराष्ट्रातल्याच नव्हे तर इतर प्रांतातल्याही वास्तव, दाहक, विदारक वस्तुस्थितीचे चित्रण काही अग्रलेखांद्वारे केले आहे. ‘निवडणूक समाज प्रबोधनाची संधी‘ मध्ये हरियाणातील स्त्री-भृण हत्येचे वास्तव मांडले आहे. तेथे निवडणुकीत उमेदवार मत मागायला आला की मतदार म्हणतात, ‘‘आम्हाला विवाहासाठी मुलगी पाहून द्या, तरच आम्ही तुम्हाला आमचे बहुमुल्य मत देऊ.’’ त्यावर लेखक घनश्याम पाटील म्हणतात, ‘‘उद्या तुम्हाला कोणी जर तुमच्या घरातल्या देव्हार्‍यातील देव किंवा पूर्वजांचे   फोटो विकत मागितले तर ते तुम्ही विकणार का? तो तुमच्या श्रद्धेचा अमूल्य ठेवा आहे. मग मत का विकता? तुमच्या एका मतामुळे परिवर्तन घडणारं आहे.’’
उत्कंठा वाढवणारे, विचार करायला प्रवृत्त करणारे, अंतर्मुख करणारे, मार्ग दाखवणारे, दिशादर्शक लेख... याची नक्कीच दखल घेतली जाते आणि एक लेख वाचून संपला की पुढे नवीन विषय त्याचीही उत्सुकता वाढते... वाचकांना हे अग्रलेख नक्कीच भावतील! घनश्याम पाटील यांच्या पुढील लेखन प्रवासास खूप खूप शुभेच्छा!
- झुळूक आणि झळा
लेखक : घनश्याम पाटील
प्रकाशक : चपराक प्रकाशन (020-24460909)
पाने : 148, मूल्य : 150

सुवर्णा अ. जाधव
9819626647

ही ठिणगी घातक!

शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांना महाराष्ट्र भूषण जाहीर झाल्यानंतर अनेकांना पोटशूळ उठला आहे. राष्ट्रवादी कॉंग्रेस पक्षाचे बोलबच्चन नेते जितेंद्र आव्हाड यांनी तर त्यांच्या वाचाळवीरतेचे प्रदर्शन मांडत जातीय तेढ निर्माण होईल, अशी गंभीर विधाने केली आहेत. भाजपाचे देवेंद्र आणि राष्ट्रवादीचे जितेंद्र यांच्यातील कलगीतुर्‍यामुळे महाराष्ट्रातील अनेक प्रश्‍न मात्र तसेच पडून आहेत. राज्यकर्त्यांनी एकमेकांवर चिखलफेक करताना तारतम्य सोडल्याने महत्त्वाचे विषय बाजूला पडून राजकारणाला कसे रंग दिले जातात, हे सध्या महाराष्ट्र अनुभवतो आहे. पंकजा पालवे यांची चिक्की आणि विनोद तावडे यांची पदवी असे मुद्दे काढून सिंचन घोटाळ्यातील सुनिल तटकरे, अजित पवार, महाराष्ट्र सदन घोटाळ्यातील छगन भुजबळ यांच्याकडे दुर्लक्ष करण्यात सत्ताधारी आणि विरोधक यशस्वी ठरले आहेत.
मागची काही वर्षे सत्तेत असणारे राष्ट्रवादीचे अनेक नेते सत्ता गेल्याने बिथरले आहेत. शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांना महाराष्ट्र भूषण देण्याला त्यांचा विरोध आहे. या विरोधाचे नक्की कारणही त्यांना सांगता येत नाही. बाबासाहेब केवळ ब्राह्मण आहेत म्हणून त्यांच्यावर टीका सुरू आहे. त्यांच्या लेखनाविषयी ओढूनताणून जे आक्षेप घेण्यात आले आहेत त्या सर्व मुद्यांची चिकित्सा यापूर्वी सुप्रसिद्ध साहित्यिक आणि संशोधक संजय सोनवणी यांनी ‘चपराक’मधून केलेली आहेच. असा रीतसर पंचनामा झाल्यानंतर कोणते मुद्दे मांडावेत हे कळत नसल्याने त्यांनी जातीजातीत तेढ निर्माण होईल, असे उद्योग सुरू केले आहेत.
सांगलीत संभाजी ब्रिगेडच्या पुढाकाराने शिवसन्मान परिषदेचे आयोजन करण्यात आले होते. त्यात बाबासाहेबांना विरोध करताना  मिरज दंगलीचे सूत्रधार संभाजीराव भिडे गुरूजी असल्याचे आव्हाडांनी सांगितले आणि धुमश्‍चक्री माजली. पुरंदरे-भिडे समर्थक आणि आव्हाडांच्या कार्यकर्त्यांत हाणामारी झाली. माध्यमांना चघळायला आणखी एक नवा विषय मिळाला. मराठा आणि ब्राह्मण या समाजातील तेढ वाढावी यासाठी भडकलेल्या आगीत आणखी तेल ओतले गेले.
आज महाराष्ट्राला छत्रपती शिवाजीराजांची ओळख करून दिली ती बाबासाहेब पुरंदरे या ऋषितुल्य माणसाने! त्यांनी शिवचरित्र देशविदेशात पोहोचवले. बाबासाहेबांना विरोध करणार्‍यांच्या वडील आणि आजोबांना वाचनाची थोडीफार आवड असेल, त्यांना शिवाजीराजांविषयी थोडाफार आदर, जिव्हाळा असेल तर त्यांनी नक्कीच बाबासाहेब समजून घेतले असणार! त्यांच्या ‘जाणता राजा’ने कमाल केली. महाराजांचे कार्य त्यांनी तळागाळात पोहोचविले. गड, किल्ले पालथे घालून, अहोरात्र परिश्रम घेऊन त्यांनी जे शिवसाहित्य लिहिले त्याला तोड नाही. त्यांच्या ‘जाणता राजा’च्या कार्याबद्दल ते महाराष्ट्र भूषणला पात्र ठरतात. त्यांचे चरित्र आणि चारित्र्य अफाट आहे. त्यांनी किती पोवाडे लिहिले, किती कादंबर्‍या लिहिल्या, किती व्याख्याने दिली हे सर्व नंतर पाहू! फक्त ‘जाणता राजा’च्या अभूतपूर्व यशाबद्दलही ते महाराष्ट्र भूषणचे मानकरी ठरतात. त्याशिवाय तटस्थपणे बाबासाहेब समजून घेतले आणि त्यांच्या एकंदर कारकिर्दीचा अभ्यास केला तर त्यांना ‘महाराष्ट्र भूषण’ नाही तर ‘भारतरत्न’ द्यायला हवा, असेच कुणालाही वाटेल.
आव्हाडांसारख्या वाचाळवीरांनी सूर्यावर थुंकल्याने सूर्याचे महत्त्व कमी होणार नाही. त्यांनी अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा हवा तसा वापर करत हवे तसे वागावे; मात्र हे करताना त्यांनी जातीय तेढ निर्माण करणे आपल्या राज्याला परवडणारे नाही. त्यांचे म्होरके असलेल्या शरद पवारांचा जातीद्वेष सर्वश्रूत आहे. मात्र त्यांनी किमान काही मर्यादा पाळल्या होत्या. जितेंद्र आव्हाड ही त्यांची फार पुढची विकृत आवृत्ती आहे.
आव्हाड हे या राज्यातील एका जबाबदार पक्षाचे नेते आहेत. लोकांनी त्यांना त्यांचा प्रतिनिधी म्हणून निवडून दिले आहे. मात्र द्वेषमूलक भूमिकेतून त्यांचे तरूणांची टाळकी भडकवण्याचे जे राजकारण सुरू आहे ते आपल्यासाठी मारक आहे. विरोधी पक्षात असल्याने सरकारच्या कोणत्याही निर्णयाला विरोध करणे हा त्यांचा अधिकार आहे. मात्र असा विरोध करताना समाजाला त्याची किंमत मोजायला लागू नये. केवळ ब्राह्मणांना ठोकणे म्हणजेच पुरोगामीत्व, या खुळचट कल्पनेने त्यांची आणि त्यांच्या पक्षाची पुरती वाताहत झाली. केंद्रात आणि राज्यात सपाटून मार खावा लागला. मात्र ‘पडलो तरी नाक वर’या मनोवृत्तीच्या या नेत्यांनी सांस्कृतिक महाराष्ट्राला वेठीस धरले आहे.
‘सांगलीत आग लागली आहे, याचा वणवा मंत्रालयातील सहाव्या मजल्यापर्यंत पोहोचवू. ही मशाल राज्यातल्या घरातघरात पोहोचली पाहिजे’ असे प्रतिपादन एका जबाबदार (की बेजबाबदार) आमदाराने केले आहे. जाळणे, मारणे, तोडणे, फोडणे यातच वाकबगार असलेल्या या समदुःखींनी यापूर्वी भांडारकर प्राच्यविद्या संस्था जाळली. जेम्स लेनसारख्या माथेफिरूची गचांडी पकडण्याची, त्याला फरफटत आणत या प्रकरणाचा जाब विचारण्याची क्षमता नसल्याने त्यांनी आपलाच ऐतिहासिक ठेवा नष्ट केला. मंत्रालयापर्यंत आगीचा ‘भडका’ पसरविणे हेही त्यांच्यासाठी नवीन नाही. सत्तर हजार करोडच्या सिंचन घोटाळ्याचे सत्र सूरू असतानाच महाराष्ट्रात मंत्रालयाला लागलेली आग आपण बघितली आहे. देवेंद्र फडणवीस उसण्या आविर्भावात ‘भ्रष्टाचाराविरूद्धचे गाडीभर पुरावे आणू’ असे म्हणत असले तरी मंत्रालयाला आग लागली तेव्हाच महाराष्ट्र भ्रष्टाचारमुक्त झाला आहे. त्यामुळे देवेंद्र आणि जितेंद्र हे दोघेही हवेचे बुडबुडे फोडत आहेत.
कॉंग्रेसच्या भ्रष्ट कारकिर्दीला वैतागलेल्या जनतेने मोठ्या आशेने परिवर्तन घडवले आहे. काही बिनडोक आणि स्वार्थसाधू नेते त्यांचे गुन्हे लपवण्यासाठी महाराष्ट्राला वेगळ्या दिशेने नेत आहेत. यात समाजातील तथाकथीत विचारवंत आणि पत्रकारही हिरीरीने सहभागी होतात. अन्यथा ‘दाभोलकर-पानसरेंचे खून ब्राह्मणांनीच केले’ असे ठाम आरोप करणार्‍या निखिल वागळेसारख्या चिरकुटावर केव्हाच कारवाई झाली असती. जो तपास आपल्या यंत्रणेला जमला नाही त्याबाबतचे निष्कर्ष निखिल वागळे देत आहेत. अनिरूद्ध जोशी आणि वागळे यांच्यातील एक ऑडिओ क्लिप महाराष्ट्रभर फिरली आहे आणि त्याचे वागळे यांनी अजून तरी खंडण केले नाही. असे सारे असतानाही सत्ताधारी शांत राहतात म्हणजे विरोधकांशी त्यांची मिलीभगत असावी अशी शंका घेण्यास मोठा वाव आहे.
जितेंेद्र आव्हाड यांच्यासारख्या फुरफुरत्या घोड्यांना वेळीच आवरले नाही तर महाराष्ट्रातील वातावरण चिघळण्यास वेळ लागणार नाही. हिंदुहृदयसम्राट शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्यासारखा तगडा आणि ठाम भूमिका घेणारा नेता आज नाही. महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक अधःपतन होत असताना त्यांच्यासारख्या धडधडत्या तोफेच्या स्मृती जागवल्या जात आहेत. जातीवादाला खतपाणी घालणार्‍या आव्हाडांच्या ठिणगीवर वेळीच पाणी पडणे हेच आपल्यासाठी हितकारक ठरणारे आहे. 
- घनश्याम पाटील 
संपादक, प्रकाशक 'चपराक' पुणे 
७०५७२९२०९२

उर्जादायी भक्तीसोहळा

 
विठोबा, ज्ञानोबा, तुकोबा, शिवबा आणि सह्याद्री हे महाराष्ट्राचे पंचप्राण! मराठी माणसाचे आध्यात्मिक वैभव ठरणारी, सामान्य माणसांत श्रद्धा जागवणारी, त्यांच्यात विश्‍वास निर्माण करणारी आणि भक्तीमार्गातून जगण्याचा आधार ठरणारी पंढरीची वारी वर्षानुवर्षे सुरूच आहे. कोणीही निमंत्रण न देता, ठरलेल्या वेळी, ठरलेल्या मार्गाने, ठराविक ठिकाणी पोहोचणारे वारकरी हे जागतिक व्यवस्थापन तज्ज्ञांसाठी मोठे आश्‍चर्य आहे. ‘ज्ञानोबा माऊली तुकाराम’चा जयघोष करत आपापल्या दिंड्या घेऊन या आनंदसोहळ्यात, भक्तीसोहळ्यात सहभागी होणारे वारकरी मराठी संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहेत.
ज्ञान आणि भक्ती मार्गाने, एका समान ध्येयाने एकत्र येणारे वारकरी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक प्रवाहाचे पाईक आहेत. विठू माऊलीच्या दर्शनाची आस असलेले असंख्य वारकरी एकत्र येतात आणि आपल्या संतांनी घालून दिलेल्या आदर्श परंपरांचे जतन करतात. वैष्णवांचा हा महामेळावा भक्तीमार्गात तल्लीन झालेला असतो. या काळात त्यांना कोणत्याही विवंचनेचे भान नसते. असंख्य अडचणींना पुरून उरत ते भगवंतप्रेमाची अनुभूती घेतात. आपल्या जीवनमरणाच्या प्रश्‍नांवर मात करण्याची ऊर्जा वारकरी बांधवांत वारीमुळे निर्माण होते.
गावागावातील भाविक वारीला जायचे म्हणून जोरदार तयारी करतात. मे महिन्यातच त्यांची शेतीची मशागत पूर्ण झालेली असते. आषाढी वारीचे वेध लागताच पुढच्या कामांचे त्यांचे नियोजन युद्धपातळीवर सुरू होते. वारीच्या आधी पाऊस अपेक्षित असल्याने त्यादृष्टिने बळीराजाची तयारी सुरू होते. जिथे पाऊस झाला तिथे पेरणी पूर्ण होते. जिथे पावसाने दगा दिला तिथे कुटुंबातील इतर सदस्यांवर, मित्रांवर पेरणीची जबाबदारी सोपवली जाते. कशाचीही पर्वा न करता निश्‍चिंतपणे आणि भक्तीरसात ओतप्रोत न्हालेला वारकरी टाळ, मृदुंग घेऊन दिंडीत सहभागी होतो. सर्वकाही ‘त्याच्या’वर सोपवून तो बिनघोर राहतो.
मानवता धर्माची शिकवण देणार्‍या संतांनी वारीच्या माध्यमातून ग्रामीण भागातल्या, छोट्या छोट्या गावातील सामान्य माणसांचे संघटन केले. त्यांच्यात जवळीकता साधावी, स्नेहभावना निर्माण व्हावी, धर्म आणि आध्यात्माच्या माध्यमातून श्रद्धा बळकट व्हाव्यात यासाठीचे स्फुल्लींग चेतवले. जगद्गुरू तुकाराम महाराजांच्या घराण्यात त्यांच्या आठ पिढ्या आधीपासून म्हणजे विश्‍वंभरबाबांपासून वारीची परंपरा होती, असे सांगितले जाते. तुकोबारांयाचे वडील बोल्होबा यांनी चाळीस वर्षे पंढरीची वारी केल्याचे संत महिपतीबाबा महाराज ताहाराबादकर सांगतात. ‘चाळीस वर्षे ते भवसरी, केली पंढरीची वारी’ अशी नोंद त्यांनी केली आहे. मुघलांची नोकरी झुगारून देत 252 संतांची काव्यात्मक चरित्रे लिहिणार्‍या महिपतींनी वारीचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे उलगडून दाखवले आहे. तुकाराम महाराजांनी वैकुंठाला जाईपर्यंत कधी वारी चुकवली नाही. नित्यनेमाने वारीला जाणे आणि कीर्तनसेवा पार पाडणे हे त्यांचे व्रत होते. महाराष्ट्रातील तमाम मराठी भाविकांनी हा वारसा जपला आहे. वर्षानुवर्षे वारीला जाणारे भाविक म्हणूनच अनेकांना प्रेरणा देतात. चालताही न येणारे जख्खड लोक किंवा गंभीर आजाराशी सामना करणारे वारकरी सुद्धा कशाचीही पर्वा न करता भक्तीची पताका आपल्या खांद्यावर डौलाने आणि अभिमानाने फडकावतात.
महाराष्ट्राच्या आणि इतर राज्याच्या गावागावातून येणार्‍या पालख्या आळंदीत एकत्र येतात आणि भक्तीचा पूर वाहू लागतो. साधारण वीस दिवस घर सोडून, शेतीच्या कामाचे नियोजन करून, आवश्यक ती सामुग्री सोबत घेऊन वारकरी या लोकप्रवाहात सहभागी होतात. संसार आणि व्यवहार यातील कोणतेही प्रश्‍न उपस्थित न करता केवळ विठ्ठलाच्या भक्तीची, त्याच्या दर्शनाची भूक भागवण्यासाठी इतकी खटाटोप करणारे, आपल्या भक्तीरसाचे जाज्ज्वल्य दर्शन घडवणारे वारकरी आणि त्यांची दिंडी, त्यांची वारी हे जगातील एक विरळ उदाहरण आहे. हे चैतन्य, हा उत्साह, ही भक्ती, हा त्याग आणि समर्पणाची भावना हेच तर आपले सांस्कृतिक संचित आहे.
पालखी मार्गावर गावागावात वारकर्‍यांचे जल्लोषात स्वागत केले जाते. अन्नदान, कपडे वाटप, फळवाटप, पाणी इथपासून ते त्यांचे हातपाय दाबून देण्यापर्यंत, डोक्याचे केस कापण्यापर्यंतची सेवा केली जाते. माणसामाणसातील अतूट स्नेहाचे, सेवेचे हे मूर्तीमंत उदाहरणच. गणेश मंडळांचे कार्यकर्ते, राजकीय कार्यकर्ते, सामान्य नागरिक  आपापल्या परीने यात खारीचा वाटा उचलतात.
दिंडी मार्गातील लाखोंच्या समुदायामुळे वाहतुकीस येणारे अडथळे, त्यांनी केलेली अस्वच्छता यामुळे काही अपवादात्मक लोक त्यांना दूषणे लावतात. मात्र लाखो लोकांच्या मनात श्रद्धेचे बीज पेरणारी, त्यांना निखळ आनंद देणारी, त्यांचे आयुष्य समृद्ध करणारी, त्यांच्यात संस्कार, भक्तीचे, त्यागाचे, सेवेचे बीज पेरणारी वारी एकमेवाद्वितीय आहे. संत गाडगेबाबा वारीच्या काळात पंढरपुरास जाऊन, हाती खराटा घेऊन स्वच्छता करायचे, चंद्रभागेतील प्रदूषण थांबवायचे हा इतिहास आहे. शिक्षण आणि तंत्रज्ञान आता गावागावात पोहोचलेय. वारकर्‍यांच्या हातात आता मोबाईल, लॅपटॉप आलाय. जगातील ज्ञानाची कवाडे त्याच्यासाठी सताड उघडी आहेत. या विज्ञानयुगातही तो वारीसारख्या भक्तीसोहळ्यात मात्र आनंदाने सहभागी होतोय हे फार महत्त्वाचे आणि दुर्मिळ उदाहरण आहे. या वारकर्‍यांनी आता सामाजिक भान ठेऊन, पर्यावरणाचा विचार करून वागायला हवे. स्वच्छतेच्या दृष्टिने शक्य तितकी काळजी घेतली पाहिजे. आपल्यामुळे पर्यावरणाचा र्‍हास होणार नाही याची दक्षता घेतली पाहिजे. तसे झाले तर अवघ्या महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत असलेल्या विठ्ठलाचा लौकीक आणखी वाढेल.
नामदेव, तुकाराम, एकनाथांसह सर्व संतांचे अभंग आणि माऊलींच्या ज्ञानेश्‍वरीची एकनएक ओवी शाश्‍वत आहे. त्यातून कसे जगावे आणि कशासाठी जगावे याचे आत्मभान लाभते. विठ्ठल हा गरिबाचा देव आहे. तिरूपती, शिर्डी असे देवस्थानांचे जे आर्थिक प्रवाह आहेत त्यात अजूनतरी पंढरपूरचा समावेश नाही. इथे कसला प्रांतवाद नाही, जातीवाद नाही.. इथे फक्त भक्तीचा मळा फुलतो. याचे पावित्र्य जपणे, ते वृद्धिंगत करणे हे आपल्याच हातात आहे.
- घनश्याम पाटील 
संपादक, प्रकाशक 'चपराक' पुणे 
७०५७२९२०९२

तपोभूमी नाशिक

‘चपराक प्रकाशन’तर्फे युवा पत्रकार रमेश पडवळ लिखित ‘तपोभूमी नाशिक’ या पुस्तकाचे लोकार्पण गुरूवार, दि. 9 जुलै 2015 रोजी नाशिक येथे समारंभपूर्वक होत आहे. नाशिक शहर आणि जिल्ह्याचा सर्वांगिण आढावा या पुस्तकात घेतला आहे. अतिशय अभ्यासपूर्वक, साध्यासोप्या भाषेत पडवळ यांनी या पुस्तकाची मांडणी केली आहे. ‘चपराक’चे हे 66 वे पुस्तक आहे. त्यासाठी मी लिहिलेली प्रस्तावना.
- घनश्याम पाटील, संपादक ‘चपराक’



मर्यादापुरूषोत्तम प्रभू श्रीरामचंद्राच्या पदस्पर्शाने पावन झालेले नाशिक हे शहर म्हणजे हिंदू धर्माचा बालेकिल्ला. या शहराला मोठी परंपरा आहे. अनेक ऋषिमुनी, साधुसंत, महंत, राजेमहाराजे यांनी या भूमित विजयाच्या गुढ्या उभारल्या  आणि ही तपोभूमी ठरली. शौर्य आणि विद्वत्तेचा, आध्यात्माचा, कलाकौशल्याचा, राजकारणाचा मानदंड ठरणार्‍या या शहराचा आरसा नाशिक येथील युवा पत्रकार रमेश पडवळ यांनी वाचकांसमोर धरला आहे. या आरशात दिसणारा लख्ख चेहरा नाशिकच्या पुढच्या वाटचालीसाठी मोलाचा ठरणारा आहे. इतिहासाची माहिती देताना, वर्तमान अचूकपणे टिपताना पडवळ यांनी नाशिकची भविष्यातली वाटचाल कशी असावी, हेही डोळसपणे सुचवले आहे. एका शहराचे मूल्यमापन करताना इथल्या संस्कृतीचा, लोकजीवनाचा, प्रथापरंपरांचा, विविध क्षेत्रातील घटनांचा तटस्थपणे मागोवा घेताना पडवळ यांची लेखणी गौरवास पात्र ठरली आहे. एका धडपड्या पत्रकाराने या शहराची दिशा आणि दशा लेखणीद्वारे मांडण्यात मोठा वाटा उचलला आहे, याबद्दल प्रथम त्यांचे अभिनंदन करतो.
पंधरा प्रकरणामधून पडवळ यांनी नाशिक शहर आणि जिल्ह्याचा उलगडा केला आहे. श्रद्धेचा सोहळा असलेल्या सिंहस्थ कुंभमेळ्यामुळे नाशिकची ‘साधुग्राम’ अशी वेगळी ओळख आहे. हे इतके साधू या मेळ्यात करतात तरी काय? असा प्रश्‍न अनेकांना पडत असेल! तर यात साधुंचे विचारमंथन होते, प्रत्येक आखाड्यात तत्त्वज्ञान, संख्याशास्त्रज्ञ, अध्यात्म आणि धर्म या शाखांचे अभ्यासक असतात, हे पडवळांनी मांडले आहे. संस्कृती, संस्कार, भक्ती, प्रार्थना, जगण्याच्या पद्धती, सेवाव्रत यावर सखोल  चर्चा होत असल्याचे  सत्य त्यांनी सांगितले आहे. अनेक साधू मात्र याठिकाणी ‘नको ते’ उद्योग करतात, गोदावरीचे पावित्र्य धोक्यात आणतात याकडेही त्यांनी लक्ष वेधले आहे. पर्यावरणाबाबत दक्ष असलेल्या लेखकाने हे पुस्तक ‘गोदामाईच्या स्वच्छतेसाठी श्रमणार्‍या हातांना’ अर्पण करून त्याबाबतचे गांभीर्य दाखवून दिले आहे. त्यामुळे इथे येणार्‍या साधुंनीही याबाबत भान बाळगून गोदावरीच्या स्वच्छतेकडे लक्ष दिले पाहिजे. योग्य यंत्रणेकडून त्याबाबत त्यांचे प्रबोधन झाले पाहिजे.
सिंहस्थातील विविध आखाडे, त्यांच्या निर्मितीचा इतिहास, त्यांचे कार्य, परंपरा, विधी याचा प्रगल्भ अभ्यास या ग्रंथात दिसून येतो. आध्यात्मिक वारसा जपण्याबरोबरच ‘धार्मिक अर्थशास्त्र प्रवाहीत करणारे शहर’ अशी नाशिकची नवी ओळख झाल्याचा निष्कर्ष पडवळ काढतात. मात्र तरीही हा सोहळा केवळ ‘संधीसाधुंचा’ आहे हे त्यांना मान्य नाही. नाशिक ही महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर भारतातील एक प्रमुख पावनभूमी असल्याचे भान त्यांना आहे. म्हणूनच या शहराविषयी वाटणारी सार्थकता आणि अभिमानाची ओतप्रोत भावना त्यांच्या शब्दाशब्दातून दिसून येते. नाशिकच्या कला, साहित्य आणि संस्कृतीचा समृद्ध आणि वैभवशाली आलेख मांडण्यात रमेश पडवळ यशस्वी ठरले आहेत. नाशिकमध्ये ज्ञानोपासनेचे केंद्र होण्याची क्षमता असल्याचे मार्केंडेय ऋषिंनी म्हटले होते. ही क्षमता सिद्धीस येऊ लागल्याचे पडवळ सप्रमाण दाखवून देतात.
शरीरापासून आत्मा आणि गाडीपासून इंजिन जसे वेगळे करता येत नाही, तसेच नाशिकपासून मंदिरे वेगळी करता येत नाहीत. ‘मंदिरांचे शहर’ अशी नाशिकची ओळख सर्वश्रुत आहे. प्राचीन काळापासूनचे मंदिरांचे दाखले देताना पडवळ त्याचे बारकावे समजावून सांगतात, त्यांची सविस्तर माहिती देतात. औरंगजेबासारख्या जुलमी क्रुरकर्त्याने त्याकाळी नाशिकमधील पंचवीस मंदिरे पाडली होती. मात्र तरीही आज विविध मंदिरे हीच नाशिकची आभूषणे आहेत. रामाबरोबरच इथे रावणाचे आणि भारतातील एकमेव असणारे छत्रपती शिवरायांचेही मंदिर आहे. नाशिकमधील ही मंदिरे, त्यांच्या आवारातील कुंडे यांचे जिवंत चित्र वाचकांच्या डोळ्यांसमोर पडवळांनी उभे केले आहे. सध्याच्या विज्ञानयुगात मंदिरांचे काय काम? असा प्रश्‍न काहीजण उपस्थित करतात. मात्र आजही देव, धर्म यामुळे लोकांचे संघटन होते, त्यांच्यात जवळीकता आणि स्नेहभाव साधला जातो, त्यांच्या अढळ श्रद्धा विविध संकटातून बाहेर पडण्यासाठी त्यांना बळ देतात, यानिमित्ताने पर्यटन होते आणि आपला समृद्ध वारसा जपला, जोपासला जातो हे ध्यानात घ्यायला हवे.
हे पुस्तक म्हणजे नाशिकचा फक्त आध्यात्मिक वारसा सांगणारे नाही. या शहराच्या प्रत्येक शाखांचे, प्रत्येक मूळांचे दर्शन पडवळ यांनी समर्थपणे घडवले आहे. नाशिकच्या जडणघडणीतील पेशव्यांचे योगदान, 1783 नंतरचे होळकरांचे प्रस्थ, त्यांनी चांदवड येथे नाणी पाडणारी सुरू केलेली टाकसाळ हे सर्व वाचताना जसे प्रत्येक नाशिककराला अभिमान वाटेल तसाच तो महाराष्ट्रातील प्रत्येक मराठी बांधवासही वाटेल. ‘शिवशाहीपासून पेशवाईपर्यंतचा काळ म्हणजे नाशिकच्या जीवनातील चैतन्याने नटलेले सोनेरी पान. पेशवाईच्या अस्ताबरोबरच नाशिकचा स्वातंत्र्यसूर्यही अस्तास गेला’ हे पडवळ यांचे निरीक्षण आजच्या राज्यकर्त्यांनी विचारात घ्यायला हवे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी ‘स्मार्ट सिटी’ आणि ‘गंगा विकासा’ची मोहिम राबवत असताना नाशिककरांना मात्र या शहराच्या सामर्थ्याचा विसर पडला आहे की काय, असे आपसूक वाटते. सर्वच राजकीय पक्ष गोदाविकासाचा नारा देत असताना, इतका समृद्ध आणि सशक्त वारसा असताना सामान्य नाशिककरांना मात्र विकासाच्या वांझोट्या स्वप्नरंजनात रमावे लागते.
असे असले तरी नाशिक ही शूरांची भूमी आहे. सशस्त्र क्रांतीची मशाल या शहरात कायम धगधगत राहिली. प्रभू श्रीरामापासून ते स्वातंत्र्यवीर श्री श्री श्री विनायक दामोदर सावरकर यांच्यापर्यंत जुलमी साम्राज्य उलथवून लावण्याचे महत्कार्य या नगरीने केले असल्याची जाणीव लेखकाला आहे. त्यामुळे तो या व्यवस्थेवर भाष्य करत नाही. जे आहे ते मात्र ठामपणे आणि प्रामाणिकपणे दाखवून देतो. आपल्या सामर्थ्याची जाणीव करून देण्याचे, समाजमनाला दृष्टी देण्याचे, त्यांच्या डोळ्यांसमोरील जळमटं पुसण्याचे कार्य मात्र रमेश पडवळ या हरहुन्नरी पत्रकाराने केले आहे.
नाशिकमध्ये ज्या घटना घडल्या त्याचे पडसाद सर्वदूर उमटले. राज्याला आणि देशाला विशिष्ट दिशा देण्याचे महत्कार्य या भूूमीने केले. त्याचे अनेक दाखले या पुस्तकात आढळून येतात. गंगापूर रस्त्यावरील मल्हार खाणीत पोहताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जीव गेला असता, मात्र कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड यांनी त्यांना प्रयत्नांची शिकस्त करून वाचवले. दादासाहेबांनी महाडपासून ते काळाराम मंदिर प्रवेशापर्यंतच्या प्रत्येक सत्याग्रहात ठिणगीचे काम केले. अस्पृश्यता निर्मूलन लढ्यातील त्यांच्या कार्याची दखल घेत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी त्यांना प्रोत्साहित केले. ही घटना आजही अनेकांसाठी प्रेरणादायी आहे. असायला हवी. ‘भावड्या किसन महार’ ही ओळख पुसून ‘भाऊराव कृष्णराव गायकवाड’ असे गौरवांकित झालेले दादासाहेब हे महाडचे पहिले सत्याग्रही आहेत.
या पुस्तकात नाशिकमधील स्थळांची, व्यक्तिंची माहिती मिळते तशीच प्रमुख घटनांचीही उजळणी होते. दुसर्‍या परिषदेत ‘चवदार तळ्याचे प्रकरण न्यायप्रविष्ट असल्याने सत्याग्रह तहकूब करावा’ असा ठराव डॉ. आंबेडकरांनी मांडला. मात्र दादासाहेबांचा निर्धार ठाम होता. त्यांनी कोणत्याही परिस्थितीत माघार घ्यायची नाही असे ठरवले आणि सत्याग्रह सुरू ठेवला. त्यासाठी डॉ. आंबेडकरांनी मतदान घेण्याचा आग्रह धरला. तो मान्य करत मतदान घेण्यात आले. त्यात दादासाहेबांनी बाजी मारल्याने आंबेडकरांपुढे पर्याय राहिला नाही.
1931 साली स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी हिंदुंना बजावले, ‘‘अस्पृश्य हे तुमचे बंधू आहेत. आपण सारे एकाच धर्मात जन्म घेतलेले लोक आहोत. तेव्हा त्यांना आता मंदिरात घेतल्याशिवाय तुम्हाला तरणोपाय नाही.’’ हिंदू महासभेच्या डॉ. कृष्णराव मुंजे यांनीही पत्र लिहून दादासाहेबांना पाठिंबा दर्शविला. राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांनी मंदिर प्रवेशासाठी उपोषणाची तयारी केली होती. यावेळी उसळलेल्या दंगलीत एका वृद्धाला वाचवताना तेव्हा विद्यार्थी दशेत असलेले कविश्रेष्ठ कुसुमाग्रज जखमी झाले होते.
13 ऑक्टोबर 1935 रोजी कर्मवीर दादासाहेब गायकवाड यांच्या सल्ल्याने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी येवला परिषद बोलवली. यावेळी ते म्हणाले होते, ‘‘अस्पृश्य जातीत जन्मलो हा माझा अपराध नाही पण मरताना मात्र मी हिंदू म्हणून मरणार नाही.’’ त्यानंतर तब्बल 21 वर्षानंतर म्हणजे 14 ऑक्टोबर 1956 साली बाबासाहेबांनी नागपूरात बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली. त्यांच्या या ऐतिहासिक निर्णयाचे बीज नाशिकमध्ये, येवल्यात रोवले गेले होते. म्हणूनच नाशिकने बौद्ध धर्माला नव्याने जन्म दिल्याचे वास्तव लेखक रमेश पडवळ अधोरेखित करतात. ते स्वीकारणे सांस्कृतिक परिभाषेत अपरिहार्य ठरते.
यातील एक काळीकुट्ट बाजू म्हणजे नाशिकात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या खूनाचाही कट करण्यात आला होता. बाबाराव सावरकर यांनी डॉ. कुर्तकोटी शंकराचार्य यांना सांगितले होते की, ‘‘बाबासाहेबांचा आचारी माझ्या ओळखीचा आहे. त्याच्यासाठी पाचशे रूपये दिले तर तो त्यांच्या जेवणात विष कालवून त्यांना ठार मारेन.’’ मात्र डॉ. कुर्तकोटी शंकराचार्य यांनी बाबारावांना तिथल्या तिथे झापडत विचारले की, ‘‘तुम्ही असा विचार तरी कसा करू शकता? डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याविषयी माझ्या मनात आदरभावना आहे. त्यांचे कार्य मोठेच आहे. त्यांना मारणे हा मोठा अविचार आणि कधीही भरून न येणारे नुकसान ठरेल.’’ शंकराचार्यांनी बाबारावांचा हा कट सहजी उधळून लावल्याने मोठा अनर्थ टळला.
या सर्व घटनांची सुयोग्य मांडणी करून पडवळ म्हणतात, ‘‘पुढे अस्पृश्यांना मंदिर प्रवेशासाठी सत्याग्रह करावाच लागला नाही कारण हा काळाराम आणि त्याचा हिंदू धर्मच दलितांनी नाकारला...’’
या ग्रंथात नाशिक शहरातील अनेक महत्त्वपूर्ण घटनांचा, प्रसंगांचा उहापोह करण्यात आला आहे. या शहराची महत्ती समजून घेण्यासाठी त्या मुळातून वाचणे गरजेचे आहे. 1952 साली कॉंग्रेसचे 56 वे अधिवेशन नाशिकच्या गांधी मैदानात झाले. त्यावेळी संत गाडगेबाबांनी स्वतःच्या हातात खराटा घेऊन संपूर्ण मैदान झाडून काढले. देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्याने आता यापुढे जनतेवर अन्याय होणार नाही, त्यांना मुक्तपणे, निर्भयपणे जगता येईल असा उदात्त दृष्टिकोन गाडगेबाबांचा होता. त्याचचेळी नाशिकात झालेल्या एका कीर्तनात त्यांनी सांगितले होते की, ‘‘माणसानं माणसाला कमी लेखावं यासारखा दुसरा अधर्म नाही...’’
इ. स. पूर्व पहिल्या शतकात पहिले स्वातंत्र्यसमर लढणारा गौतमीपुत्र सातकर्णी ते स्वातंत्र्यवीर सावरकरांपर्यंतच्या अनेक जाज्वल्य घडामोडींचा योग्य परामर्ष रमेश पडवळ यांनी घेतला आहे. त्यामुळेच हे पुस्तक केवळ धार्मिक, आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक ठरत नाही तर आपल्याला आपल्या वैभवाची साक्ष पटवून देते. कृतज्ञता हाही नाशिककरांचा मोठा गुण आहे. आजारपणात काही काळ वास्तव्य केलेल्या यशवंतराव चव्हाण यांच्या आठवणी चिरंतन जपण्यासाठी यशवंतराव चव्हाण मुक्त विद्यापीठ प्रभावीपणे कार्यरत आहे.
नाशिक शहराबरोबरच नाशिक जिल्ह्याचीही उचित दखल पडवळ यांनी घेतली आहे. येथील आदिवासी परंपरांपासून प्रत्येकाचा ‘आंखों देखा हाल’ त्यांनी अभ्यासपूर्वक मांडला आहे. नाशिक व जिल्ह्यातील लेण्या, नाशिकमधील स्वातंत्र्यसंग्राम, लोकपरंपरा, प्रतिभावंत, संस्कृतीचे पदर, पर्यटन या सर्व दृष्टीने हे पुस्तक परिपूर्ण ठरले आहे. ह्युएनस्तंगची नाशिक भेटही रमेश पडवळांनी जिवंत करून ठेवली आहे. पत्रकारितेच्या निमित्ताने नाशिकात गेलेले पडवळ कधीचेच नाशिककर बनले आहेत. फिरस्ती वृत्ती आणि चिकित्सक  स्वभाव, हाती घेतलेले कार्य तडीस नेण्याची हातोटी, माणसे जोडण्याचे असलेले कसब यामुळे त्यांनी नाशिकचा धांडोळा चांगल्याप्रकारे घेतला आहे. यापुढे नाशिकविषयी कुणालाही आणि कसलीही माहिती हवी असेल तर या पुस्तकाशिवाय ते केवळ अशक्य होणार आहे. सामान्य वाचकांबरोबरच राजकीय नेत्यांसाठी आणि कार्यकर्त्यांसाठी हे पुस्तक मोलाचे ठरणारे आहे. विद्यापीठाने हे पुस्तक संदर्भासाठी म्हणून वापरावे, अभ्यासक्रमाला लावावे आणि अनेकांनी त्यावर पीएचडी करावी इतक्या क्षमतेचे नक्कीच झालेले आहे. लेखक म्हणून पडवळ यांचे आणि हे पुस्तक लिहावे यासाठी त्यांना प्रवृत्त करणारे सार्वजनिक वाचनालय नाशिकचे आप्पा पोळ या दोघांचेही अभिनंदन! ग्रंथालय चळवळीतील व्यक्तिंनी तरूणांना अभ्यासाची, लेखनाची दिशा दिल्यास काय घडू शकते ह्याचे हे प्रतिक आहे.
नाशिकविषयीची इतकी दुर्मिळ माहिती वाचताना वाचक भारावून जातील. या देवभूमीची, तपोभूमीची ओढ प्रत्येकाला लागेल. काहीजण आपापल्या शहराचा, गावाचा अभ्यास सुरू करतील. हेच या पुस्तकाचे आणि रमेश पडवळ यांच्या कष्टाचे सार्थक ठरणार आहे. आपल्या पहिल्याच पुस्तकातून मोठे शिवधनुष्य पेलणार्‍या पडवळ यांच्या पुढील साहित्यिक वाटचालीस ‘चपराक’ परिवाराच्या शुभेच्छा!
- घनश्याम पाटील
संपादक आणि प्रकाशक, ‘चपराक’, पुणे
7057292092