महाराष्ट्र भूषण बाबासाहेब!

शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांचे आशीर्वाद घेताना घनश्याम पाटील

ज्यांच्या श्‍वासाश्‍वासात शिवचरित्र आहे अशा ऋषितुल्य शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांना 'महाराष्ट्र भूषण' देण्याचा महत्त्वपूर्ण निर्णय मुख्यमंत्री देवेन्द्र फडणवीस यांनी घेतला आहे. या निर्णयाला उशीर झाला हे जरी खरे असले तरी फडणवीस आणि त्यांच्या चमूला यासाठी धन्यवादच द्यायला हवेत. ज्यांच्यामुळे छत्रपती शिवाजी महाराज घराघरात आणि मनामनात पोहोचले त्या वंदनीय बाबासाहेबांना ‘महाराष्ट्र भूषण’ देणे ही आपल्या सर्वांसाठीच आनंदाची आणि अभिमानाची बाब आहे.

माझे 'दखलपात्र' हे पुस्तक आपुलकीने पाहाताना महाराष्ट्र भूषण बाबासाहेब.

देश-विदेशात छत्रपती शिवरायांचे कार्य तळमळीने पोहोचविणार्‍या बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या या सन्मानाने छत्रपती शिवरायांविषयी ज्यांना हृदयातून आत्मीयता वाटते, महाराजांविषयी ज्यांच्या मनात डोळस श्रद्धाभाव आहे त्यांचा ऊर गौरवाने भरून आला आहे. वयाच्या 93 व्या वर्षीही शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे ज्या तडफेने, जिव्हाळ्याने कार्यरत आहेत, ते पाहता हे निश्‍चितच देवाचे काम आहे.
11 फेब्रुवारी 2015 रोजी श्रीमंत शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या अध्यक्षतेखाली दुसरा ‘चपराक साहित्य महोत्सव’ मोठ्या उत्साहात पार पडला. ‘शिवप्रतापकार’ उमेश सणस यावेळी बोलताना म्हणाले होते की, ‘‘इतिहासकाळातील कोणत्याही व्यक्तिमत्त्वाला आज भेटण्याची संधी मिळाली असती तरी आपण त्यांना शिवाजीराजांविषयी विचारले असते. तानाजी मालुसरे, येसाजी कंक, मदारी मेहतर, राजांच्या अष्टप्रधान मंडळापैकी कोणीही किंवा राजांच्यासोबत असणारे कोणीही भेटले असते आणि त्यांना आपण राजांविषयी विचारले असते तर ते निश्‍चितपणे म्हणाले असते की आधी तुम्ही शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांना भेटा. त्यांच्याकडून शिवरायांविषयी माहिती घेतल्यानंतर जर तुमची काही शंका राहिलीच तर आम्हाला भेटा...’’
सणस यांचे हे विधान अगदी खरे आहे. शिवरायांच्या सहकार्‍यांनी त्यांचे वर्णन केले नसते इतक्या जिवंतपणे महाराज डोळ्यांसमोर आणण्याचे अभूतपूर्व काम बाबासाहेब करतात. गडकोट, किल्ले, संशोधन हेच ज्यांचे आयुष्य बनून राहिले त्यांनी कायम शिवचरित्राचाच ध्यास घेतला. याठिकाणी गोनी दांडेकरांची एक आठवण आवर्जून सांगाविशी वाटते. गोनी तथा अप्पा दांडेकर एसटी बसने महाबळेश्‍वरहून पुण्याकडे येत होते. मुसळधार पाऊस सुरू होता. त्यांनी पाहिले की एक तरूण इतक्या पावसात सायकल चालवत जात आहे. त्यांना जवळून या तरूणाचा चेहरा दिसला आणि ते लगबगीने गाडीतून उतरून त्याच्या जवळ गेले. ‘‘इतक्या पावसात कुठे निघालात?’’ अशी त्यांनी चौकशी केली. त्या तरूणाने सांगितले, ‘‘प्रतापगडावरून हाडपांचा निरोप आलाय. एक शिवकालीन पत्र त्यांना मिळाले आहे. ताबडतोब या. त्यामुळे पुण्यातून निघालो. तिकिटाला पैसे नसल्याने सायकल काढली...’’ हा तरूण म्हणजे श्रीमंत शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे!
बाबासाहेबांनी शिवसृष्टी निर्माण करण्याचा संकल्प केला आणि महत प्रयासाने तो पूर्णत्वासही आणला. ‘जाणता राजा’ या भव्यदिव्य नाटकाचे प्रयोग त्यांनी जगभर केले. त्यासाठी घोडे, हत्ती त्यांनी रंगमंचावर आणले. भारत इतिहास संशोधक मंडळातून इतिहास संशोधनाची दिशा मिळाल्यानंतर त्यांनी शिवकार्यासाठी त्यांचे आयुष्य समर्पित केेले. कशाचीही तमा न बाळगता त्यांनी सातत्याने राजांची महती लोकापर्यंत जावी, यासाठीच प्रयत्न केले.
मनसेचे अध्यक्ष राज ठाकरे यांनी बाबासाहेबांची जाहीर मुलाखत घेतली. त्यावेळी राज यांनी त्यांना शिवजयंतीवरून प्रश्‍न विचारला. ‘‘शिवजयंतीची नक्की तारीख कोणती?’’ असे विचारताच या शिवशाहीराने जे उत्तर दिले ते प्रत्येकाला विचार करायला लावणारेच आहे. ते म्हणाले, ‘‘हा प्रश्‍न विचारण्याच्या निमित्ताने तुम्हाला शिवाजीराजे आठवले ना! मग तुमच्या मनात शिवरायांचा जन्म झाला. अरे, शिवजयंतीवरून वाद कसला घालता? शिवरायांचे रूप आठवा, त्यांचा प्रताप आठवा. रयतेसाठी त्यांनी जे अमाप काम केले ते आठवा. ते आचरणात आणण्याचा प्रयत्न करा.’’ इतके छान आणि तात्त्विक उत्तर बाबासाहेब त्यांच्या जीवनसाधनेच्या बळावर देऊ शकतात.
वंदनीय बाबासाहेबांना महाराष्ट्र भूषण जाहीर होताच काही पूर्वग्रहदूषित लोकानी कोल्हेकुई सुरू केली आहे. स्वयंघोषित शिवश्रींनी आपली ‘शिवीश्री’ वृत्ती दाखवून देत कायम जातीय तेढ निर्माण केली आहे. त्याबद्दल त्यांनी न्यायालयात माफीही मागितली आहे. अशा लोकानी बाबासाहेबांवर लिहिणे म्हणजे सूर्याकडे पाहून थुंकण्यासारखे आहे. यावर बाबासाहेबांना प्रसारमाध्यमांनी प्रतिक्रिया विचारली असता त्यांनी दिलेले उत्तरही नेहमीप्रमाणे मार्मिकच होते. ते म्हणाले, ‘’मला शिवचरित्र लोकापर्यंत पोहोचावे यासाठी आणखी बरेच काम करायचे आहे. अशा प्रवृत्तींना उत्तर देण्यात वेळ घालवणे मला परवडणारे नाही...’’ ज्यांनी सातत्याने शिवाजीराजांची पूजा बांधण्यात, त्यांचा आदर्श नव्या पिढीपुढे ठेवण्यात आपल्या देहाची काडे केली त्यांना अशा थिल्लरबाजांची दखल घेण्याएवढी उसंत नसणे हे रास्तच आहे.
महाराष्ट्र भूषण हा पुरस्कार जरी मुख्यमंत्र्यांनी जाहीर केला असला तरी या पुरस्कार निवड समितीत सुप्रसिद्ध सरकारी वकील उज्ज्वल निकम, ज्येष्ठ संपादक राजीव खांडेकर, दिलीप वेंगसरकर, कीर्तनकार मंगल कांबळे, सांस्कृतिक कार्यसचिव वल्सा नायरसिंह, सांस्कृतिक कार्य संचालक अजय आंबेकर, नामवंत चित्रकार वासुदेव कामत अशा विविध क्षेत्रातील दिग्गजांचा समावेश आहे. महाराष्ट्राच्या मनात ज्यांच्याविषयी अत्यंत आदराचे स्थान आहे आणि ज्यांचे आयुष्य शिवसेवेसाठी समर्पित आहे अशा एका महान विभुतीची निवड या सदस्यांनी केली आहे. बाबासाहेबांच्या महाराष्ट्र भूषणला विरोध करणे म्हणजे या सर्वांच्या निवडीला आव्हान देण्यासारखेच आहे. तटस्थ वृत्तीच्या आणि आपापल्या क्षेत्रात मानदंड ठरलेल्या या विचारवंतांनी बाबासाहेबांची निवड करणे हे आपले सांस्कृतिक संचित आहे. त्यामुळे त्यांच्यावर चिखलफेक करणे म्हणजे सांस्कृतिक महाराष्ट्रावर आरोप डागण्यासारखे आहे. केवळ द्वेषमूलक, जातीच्या चष्म्यातून असे करंटेपण कोणी करत असेल तर करू देत बापूडे!
बाबासाहेब पुरंदरे यांचे कार्य यापूर्वीच जागतिक स्तरावर गेले आहे. त्यांना ‘महाराष्ट्र भूषण’ म्हणजे आपण आपल्या बाजूने कृतज्ञता व्यक्त केल्यासारखे आहे. अशा पुरस्काराचा सोस त्यांना नक्कीच नाही; मात्र मराठी माणूस त्यांच्या ऋणातून कधीही उतराई होऊ शकत नसताना हे एक निमित्त आहे.
इतरांना सतत प्रोत्साहन देणारे, कार्यक्रमांपेक्षा कार्याला महत्त्व देणारे शिवशाहीर बाबासाहेब यांचे आयुष्य सुयोग्य ध्येयाने प्रेरीत आहे. नव्या पिढीसाठी त्यांचे चरित्र निश्‍चितपणे प्रेरणादायी आहे. या बलाढ्य शिवशाहीरास 'चपराक' परिवारातर्फे मानाचा मुजरा!
 
- घनश्याम पाटील 
संपादक, 'चपराक' पुणे 
७०५७२९२०९२

घुमान, पंजाब आणि आम्ही!

घुमान येथील 'चपराक प्रकाशन'च्या दालनात साहित्य रसिकांनी अशी गर्दी केली होती.

साप्ताहिक ‘चपराक’चे संपादक घनश्याम पाटील यांचा एक आग्रह मला टाळताच आला नाही. काय होता तो आग्रह? तर, ‘‘काय वाट्टेल ते झाले तरी तुम्ही आमच्याबरोबर पंजाबच्या घुमान येथील साहित्य संमेलनाला आलेच पाहिजे.’’ त्यांच्या आग्रहात कळकळ होती. विलक्षण कळकळ! त्यांना नाही म्हणणं शक्यच झालं नाही. दरम्यानच्या काळात उत्सुकता म्हणून घुमान व संत नामदेवांबद्दल हाताशी लागेल ते वाचत होतोच. त्यातून एक लक्षात आलं होतं. मराठ्यांचा भारतभर संचार हा खूप पूर्वीपासून होताच. मात्र, त्याही आधी संतांची देखील एक फळी दोन-दोन हजार मैल पायपीट करत भारतभर फिरत होती. मराठी योद्ध्यांच्या व मराठी संतांच्या या हालचालींमुळं खूप मोठं राजकारण आकाराला येत होतं त्या काळात! ते राजकारण माणसं जोडण्याचं होतं. देश जोडण्याचं होतं. महाराष्ट्राची राजकीय व आध्यात्मिक ताकत सगळ्या देशालाच कवेत घेत होती व देशही या ताकदीवर विसंबून होता. महाराष्ट्रावर विश्‍वास ठेवून होता. दळणवळणाची कसलीही आधुनिक साधनं नसलेल्या काळात हा चमत्कार घडत होता. आपल्या पूर्वजांचे हे उपद्व्याप (उपद्व्याप हा शब्द सकारात्मक अर्थानं घ्यावा) वाचताना जीभ आश्‍चर्यानं टाळूला चिकटत होती. पानिपतावर दोन वेळा जाऊन आलो होतो. एकदा तर पुणे ते पानिपत हे एकवीसशे किलोमीटर अंतर दुचाकीवर पार केलं. जिथं एक लाख मराठी बांगड्या फुटल्या, तिथं नुसतं जाऊन येणं कठीण होतं का? हीच गोष्ट घुमानबद्दल होती. संत नामदेव तिथं अठरा वर्षे राहिले होते. त्यांची 61 पदे ‘गुरूग्रंथसाहिब’ या शीखांच्या धर्मग्रंथात समाविष्ट करण्यात आली आहेत. गुरूनानक व गुरूगोविंदसिंगांइतकंच महत्त्वाचं स्थान नामदेवांनी प्राप्त केलं होतं. हा काय चमत्कार होता? घुमानला गेल्याशिवाय ते कळणार नव्हतं. तिथं जाऊन भोजन झोडून परतायचं असं अजिबातच नव्हतं. परिस्थिती जाणून घ्यायची होती. इतिहास व वर्तमानाची सांगड घालता येते का ते पहायचं होतं. खरंतर घुमानला संमेलन होतंंय हे जाहीर झाल्यावर माझं पित्त खवळलं होतं, हे मोकळेपणानं सांगितलं पाहिजे; मात्र नंतर जाणवलं, आपण खूप लवकर संतापतो. तसंही डॉ. भालचंद्र नेमाडे व डॉ. सदानंद मोरे या दोन दिग्गजांमध्ये सापडून माझ्यासारख्या अनेकांचं सँडविच झालं होतं; पण शेवटी मनानं कौल दिला, गेलं पाहिजे. डॉ. भालचंद्र नेमाडे हे कायमच श्रद्धास्थानी असतील यात वादच नाही; मात्र काही वेळा आतला आवाज ऐकावा लागतो आणि तो आवाज तुम्हाला निराश करत नाही. संमेलनातली प्रत्येक गोष्ट आवडली असं अजिबातच नाही; मात्र उठता-बसता आयोजकांच्या नावानं बोटं मोडावीत असं तर त्याहून नाही. शेकडो माणसं संमेलनासाठी राबत होती. यात पंजाबमधले अनेक शीख बांधवदेखील आले. त्यांच्या या कष्टाला मोठं  मोल नक्कीच होतं. पंजाबची राजकीय, प्रशासकीय व पोलीस यंत्रणा. ती तर तन, मन, धनानं या संमेलनासाठी धावून आली. मग या प्रेमाला नुसता प्रतिसाद देण्यानं काय बिघडणार होतं?

एक एप्रिलला पहाटे साडेचार वाजता पुणे रेल्वे स्थानकावर पोचलो, तर तिथं शेकडो जणांची गर्दी उसळलेली! सगळे घुमानला निघालेले; पण पहाटे पहाटे पहिल्याच घासाला खडा लागावा असं घडलं. ‘‘रेल्वे लेट आहे’’ असं कुणीतरी म्हणालं. त्यावर कुणीतरी म्हणालं, ‘‘हे एप्रिल फूल आहे.’’ मात्र, एक तास-दोन तास झाले तरी गाडीचा पत्ता नाही. तीन तास, चार तास उलटून गेले आणि अनेकांचा संयम सुटला. महामंडळाच्या नावानं बोंबाबोंब सुरू झाली. पुणेकर अशा तावातावानं बोलू लागले की जणू काही माधवी वैद्यच रेल्वे चालवत होत्या!! पेटापेटी सुरू झाली आणि बातमीच्या प्रतिक्षेत असलेल्या पत्रकारांनी आपापली दांडकी बाहेर काढली. मला ‘पुण्यनगरी’च्या पत्रकारानं विचारलं. मी म्हटलं, ‘‘दोन हजार कि. मी. प्रवास करायचा आहे. मुख्य म्हणजे संमेलनाला गांभीर्यानं उपस्थित रहायचं आहे. हे असले अडथळे गृहित धरले पाहिजेत.’’ मात्र गाडी उशीरा आल्याचा एक फायदा झाला. त्यामुळं एकमेकांशी बोलता आलं. संवाद, संवादामुळं ओळखी झाल्या. गाडी वेळेवर आली असती तर अनेकजण गाडीत सरळ झोपून गेले  असते. माझा पत्रकार मित्र प्रशांत चव्हाण व त्याच्या सहकारी अर्चना माने, दैनिक ‘सुराज्य’चा विजय म्हस्के व ‘मिड डे’ची चैत्राली देशमुख अशा आम्ही पाच सहा जणांनी सरळ जवळचं इराण्याचं हॉटेल गाठलं व गप्पा मारत बनमस्का व चहाचा आस्वाद घेतला. अखेर एकदाची गाडी आली ती सकाळी दहा वाजता. पाच तास लेट! पण गाडी आली हे काय कमी होतं?
आमचा डबा होता ‘एम-9.’ साप्ताहिक ‘चपराक’ची बारा जणांची टीम होती. गाडी सुरू झाली व एकेक चमत्कार सुरू झाला. घनश्याम पाटलांनी सूत्रं हातात घेतली व काव्यशास्त्रविनोदाची अशी काही मैफल जमली की विचारता सोय नाही. कवी व लेखक समीर नेर्लेकर, कवयित्री सौ. मंजिरी पाटील, कवी शांताराम डफळ ही ‘चपराक’ टीम मधील मंडळी. त्यांच्या काव्यवाचनानं मन तृप्त तृप्त झालं! सुरूवातीला काही गंभीर कवितांचं वाचन केल्यानंतर नेर्लेकरांनी एक मिश्किल कविता आपल्या पोतडीतून बाहेर काढली. एका बाजूला ती मिश्किल होती व दुसर्‍या बाजूला हसता हसता डोळ्यात टचकन अश्रू यावेत अशीदेखील,
मी रचिले प्रेमकाव्य तुझ्यावर
तू लसूण सोलीत होतीस तेव्हा
टाकला तुझ्यावर कटाक्ष तिरका
तू वरणाला दिलास तडका
मनी चांदणे बरसत होते
तू हिशोब लिहित होतीस तेव्हा
मी गजर्‍याची पुडी उलगडली
तू नाक मुरडले होतेस तेव्हा
मी प्रणयाचे गीत गायिले
तू दार लोटले होतेस तेव्हा
पुढे हा जिंदादिल कवी म्हणतो,
मी नकार समजत होतो ज्यांना
ते तर अव्यक्त होकारच होते
लाडात येऊन तुज जवळ घेतले
लाजून तू इश्श म्हणालीस तेव्हा...
मैफलीची सुरूवातच अशी जोरदार झाली. टाळ्या व वाहव्वाची दाद व काव्याची बरसात!! नेर्लेकरांच्या आणखी काही पंक्ती उद्धृत केल्याशिवाय या ताकदीच्या कवीची कल्पना येणार नाही.
क्षितीजावर आलो तरीही
येथून परतणे आहे
नशिबात फकिराच्या
बेधुंद भटकणे आहे
प्रत्येक अक्षरापाशी
का उगा अडूनी बसतो
ठाऊक मला का नसते
हे पान उलटणे आहे
एकेक शब्द स्मरताना
हा ऊर दाटूनी येतो
नि:शब्द तिचे स्मरताना
हा देह हरपणे आहे
क्या बात है दादा! क्या बात है!! सगळ्यांनीच दाद दिली. आमचं संमेलन दोन दिवस आधीच सुरू झालं होतं. एवढ्यात सौ. मंजिरी पाटील त्यांची कवितांची वही घेऊन मैफलीत दाखल झाल्या. त्या गातात केवळ अप्रतिम!! लेखिका, कवयित्री व गायिका असं त्यांचं तिरंगी व्यक्तिमत्व! त्या त्यांची कविता गाऊ लागल्या आणि जणू काळ काही क्षणांसाठी थांबावा असं घडलं.
मेघवेडा मोर मोर, नाचे थुई थुई
गच्चावले नभ नभ, झाकळून येई...
पाने फुले झाडे वेली, गारवा गारवा
आठवांचे गीत गीत, मारवा मारवा
हिर्वा ताजा कंच वारा, लहरून जाई...
गच्चावले...
चिंब चिंब झाडावर, पाखरू वेल्हाळ
ओली ओली पाने पाने, नव्हाळ नव्हाळ
पावसाचा जोर जोर, गंधाळली भुई...
गच्चावले...
थेंब आला आला जसा, तान्हुला तान्हुला
शिंपल्यात मोती मोती, सानुला सानुला
सर पावसाची मोती, उधळून जाई...
गच्चावले...
‘अमृतातेही पैजा जिंके’ असे मंजिरीताईंचे शब्द व सूर. त्यांना अशी दाद मिळाली की त्या स्वत:ही ती दाद कधी विसरू शकणार नाहीत. त्यांचं काव्यवाचन संपतंय तोच घनश्याम पाटील यांनी एक शेर ऐकवला...
अगर इस दुनिया मे खुदा है,
तो इस मस्जिदको हिलाकर दिखा
नही, तो आ, मेरे साथ बैठ
दो जाम ले
और मस्जिद को हिलता हुआ देख...
पाटलांचा शेर ऐकून कुठल्या कलंदर माणसानं त्यांना दाद दिली नसती? इतक्यात कवी शांताराम डफळ त्यांची कविता उत्कृष्ट उच्चारात वाचू लागले,
विश्‍वात शोधतो मी
माझे अस्तित्व किती ते
खिन्न दुपारल्या वेळी
मन एकाकी झुरते
सागरातल्या थेंबांमध्ये
एक थेंब काय त्याचे!
एक वेदना जळते उरी
हे सारे खेळ दैवाचे
डफळ हे शिक्षक. कवितांचे सगळे प्रकार हा मनस्वी कवी हाताळतो. मग त्या कविता छंदबद्ध असोत किंवा मुक्तछंदातील! डफळांच्या इतर कवितांनी देखील मैफलीत जान आणली.

चपराक'च्या पुढाकाराने रेल्वेत कविता, विनोद, व्याख्यान, मुलाखत असे कार्यक्रम सुरु होते. 

प्रभाकर तुंगार हे ज्येष्ठ लेखक आमच्या टीममध्ये होते. त्यांचे वडील वा. ना. तुंगार. त्यांच्याशी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा पत्रव्यवहार चालायचा. पाली भाषेतल्या जातक कथांबद्दल काही विचारणा करणारं पत्र आंबेडकरांनी तुंगारांना पाठवलं होतं. त्याची झेरॉक्स तुंगारांनी आम्हाला दाखवली तेव्हा, ते पत्र पाहून आम्ही थक्क झालो. प्रत्येकजण आपल्या पोतडीतून असं काहीतरी काढत होता. वेळ कसा जातोय हेही कुणाला कळत नव्हतं. स्वयंसेवक चहा, जेवण अगदी वेळेवर आणून देत होते. आणखी एक गोष्ट जाणवली. आलेला प्रत्येकजण रसिक आहे. चांगलं ऐकण्यासाठी, वाचण्यासाठी वेडा झालेला आहे! तर स्वयंसेवकांपैकी देखील काहीजण साहित्याचे चांगले जाणकार आहेत. ही सगळी चांगली लक्षणं होती. जवळपास पन्नास तासांचा रेल्वे प्रवास; पण घनश्याम पाटलांच्या पुढाकारानं सुरू असलेल्या या मैफलींनी एक क्षणही कंटाळवाणा होऊ दिला नाही. एक प्रसंग तर सांगण्यासारखा आहे. लुधियाना स्टेशन आलं होतं. समीर नेर्लेकर व ’चपराक’च्याच टीममधील असलेले अमर कुसाळकर गप्पा मारत होते. माझ्या लक्षात आलं, ते सुप्रसिद्ध हिंदी गीतकार साहिर लुधियानवीबद्दल बोलत आहेत. ‘‘साहिर लुधियानवी लुधियानाचा. आपण त्याच्या शहरात आलो आहोत.’’ ते दोघे मला म्हणाले. अवाक् झालो. मग दोघांनी साहिर लुधियानवीच्या गीतांबद्दल भरभरून बोलायला सुरूवात केली. अशी दर्दी व रसिक मंडळी तुमचं जगणं श्रीमंत करतात! बाकी काही नाही.
दि. 3 एप्रिल. शेवटच्या ‘बियास’ या स्टेशनवर पोहोचलो तेव्हा सकाळचे दहा वाजले होते. त्या आधी पहाटेच्या कडक चहासोबत वेगवेगळ्या विषयांवर मनसोक्त गप्पा होत होत्या. खास रेल्वेने सुमारे दोन हजार किलोमीटरचा प्रवास करून पंजाबमध्ये पाहोचलो होतो. सुमारे दीड हजार जण होतो आम्ही सगळे! घुमानच्या अलीकडे एका भव्य शाळेत आमची सोय करण्यात आली होती. आमच्यात मुलींची, स्त्रियांची संख्यादेखील लक्षणीय होती. लुधियाना येण्यापूर्वी डॉ. सदानंद मोरे यांना मी एसएमएस पाठविला. म्हटलं ‘‘सर, घुमानमध्ये भेटतो’’. त्यांचं उत्तर आल, ‘‘वेलकम’’!
शाळेतच दाढी, आंघोळ सर्वांनी उरकली. नाश्त्याची सोय होती. घुमानमध्ये पोहोचेपर्यंत दुपारचे तीन वाजले. नुकतंच ग्रंथप्रदर्शनाचं उद्घाटन झालं होतं. ग्रंथ दिंडी निघाली होती. स्टॉल्स सुरू झाले. सगळीकडे नुसता उत्साह होता. घनश्याम पाटलांनी ‘चपराक प्रकाशन’चा स्टॉल सुरू केला व आणखी एक चमत्कार झाला. एकापाठोपाठ एक पुस्तकांची विक्री सुरू झाली. साप्ताहिक ‘चपराक’ व मासिक ‘साहित्य चपराक’चे अंकही उपलब्ध होते. धडाधड पुस्तकं जातायत हे पाहून पाटलांसहित सर्वांचाच उत्साह वाढला. शेवटच्या दिवशी हिशोब केला तेव्हा लक्षात आलं, ‘चपराक’ प्रकाशनाची जवळपास पन्नास हजार रूपयांची पुस्तकं विकली गेली होती व अनेकजण मासिकाचे व साप्ताहिकाचे सभासदही झाले. स्टॉल खूप नव्हतेच. फार तर पंचवीस एक असतील; मात्र काही स्टॉल्सना चांगला प्रतिसाद मिळाला. ‘इंडियन एक्स्प्रेस’ व ‘महाराष्ट्र टाईम्स’नं ‘चपराक’ला चांगली प्रसिद्धीदेखील दिली.
आता उद्घाटनाचा सोहळा सुरू होणार होता. त्याआधी मी ‘शब्द’ प्रकाशनच्या स्टॉलवर गेलो व काही पुस्तकांची खरेदी केली. त्यात नामदेव ढसाळांचे कवितासंग्रह होते. विश्राम गुप्त्यांची ‘नारी डॉट कॉम’ व भाऊ पाध्यांची ‘राडा’ ही शिवसेनेवरील कादंबरी मी घेतली.
दुपारची चारची वेळ. उद्घाटन सोहळा सुरू झाला. तुळजापूर तालुक्यातल्या आर्वी बुद्रुक या गावच्या ख्वाजा सय्यद यांनी रात्रंदिवस खपून संमेलनाचा भव्य मंच उभारला होता. ज्येष्ठ नेते शरद पवार, केंद्रीय रस्ते वाहतूक मंत्री नितीन गडकरी, पंजाबचे मुख्यमंत्री प्रकाशसिंह बादल, संमेलनाचे अध्यक्ष डॉ. सदानंद मोरे, स्वागताध्यक्ष भारत देसडला, फ. मु. शिंदे अशी सगळी मंडळी व्यासपीठावर हजर होती. मुत्सद्दी राजकारणी व चांगला वाचक ही शरद पवारांची ओळख आहेच. एकाचवेळी ते प्रकाशसिंह बादल व डॉ. मोरे यांच्याशी व्यासपीठावर बसल्या बसल्या सहजपणे संवाद साधत होते. बाहेर प्रचंड पोलीस बंदोबस्त होता. अवतीभवतीच्या इमारतींवर पोलीस उभे होते व सगळीकडे घारीसारखं लक्ष ठेऊन होते. संमेलन संपेपर्यंत ही परिस्थिती कायम होती. मुख्य मंडपात जाताना कसून तपासणी होत होती. सर्व प्रमुख पाहुण्यांच्या हस्ते दीपप्रज्वलन झालं व संमेलनाला सुरूवात झाली. सुरूवातीला भारत देसडला बोलले. देसडला हा माणूस मराठीवर प्रेम करणारा आहे. उमद्या मनाचा आहे; मात्र त्यांचं राजकीय थाटातलं भाषण खटकलंच. वेळही खूप खाल्ला त्यांनी. व्यासपीठावरून स्वत:ला मिरवणं व माईक समोर आला की वेळेचं भान न ठेवता बोलत सुटणं ही खूप घाण सवय! आपल्याला ती जडलीच आहे. सुटकाच नाही आपली त्यातून! संजय नहार हे संयोजकांपैकी एक; मात्र त्यांनी भाषणबाजी टाळली. गरजेपुरतं बोलायचं व बाजूला व्हायचं हे धोरण ठेवलं. भाषणबाजीपेक्षा इतर छोट्या मोठ्या गोष्टींकडे त्यांचं लक्ष होतं. आपण पैसे दिले म्हणून भाषणं ठोकायला मिळाली पाहिजेत हे बरोबर नाही. खरं दातृत्व पडद्यामागं राबण्यात असतं. उद्घाटन सोहळ्यात प्रमुख पाहुण्यांसाठी बोलण्याचा वेळ राखून ठेवला पाहिजे हे सांगायला लागतं का? उद्घाटनाच्या सत्रात मोरे, शरद पवार, नितीन गडकरी व प्रकाशसिंह बादल यांची अप्रतिम भाषणं झाली. शरद पवार हे अतिशय समयोेचित बोलतात. त्यांचा एक शब्ददेखील विषयाला सोडून नसतो. आपल्या छोटेखानी भाषणात त्यांनी भालचंद्र नेमाडेंचा आवर्जून उल्लेख केला हे विशेष!! मोरेंनी देखील चांगली मांडणी केली. त्यांचा व्यासंग अफाट आहे, हे त्यांच्या भाषणाच्या पुस्तिकेवर नजर टाकली तरी लक्षात येतं. मोरेंच्या भाषणात ब्रिटीश प्रशासक व इतिहासकार सर विल्यम विल्सन हंटरचा उल्लेख होता. हंटरनं फ्लॉरेन्स नाइटिंगेल बाईंना म्हटलं होतं, ‘‘मराठाज आर पिपल प्राऊड नॉट ओन्ली ऑफ देअर हिस्ट्री ऍज कॉन्करिंग अँड गवर्निंग रेस, बट अल्सो ऑफ देअर नॅशनल लिटरेचर’’ म्हणजेच, मराठे ही जशी विजेत्यांची व प्रशासकांची जमात आहे तशीच ती साहित्यकारांची व लेखक कवींचीदेखील जमात आहे. आता ब्रिटिशांच्या प्रमाणपत्राची मराठ्यांना फार गरज होती असे नाही. मात्र बर्‍याचदा आपणच आपली ओळख विसरतो म्हणून त्यांनी हे उदाहरण दिलं असावं. शेवटी अशी संमेलनं स्वत:ची नेमकी ओळख करून घेण्यासाठीच असली पाहिजेत, असं वाटतं. न पेक्षा नुसता उत्सवी बाज पदरात काहीच टाकत नाही. मोरेंचं भाषण लांबलं व ते भूतकाळातच अडकून पडले, अशी बोंबाबोंबदेखील नंतर झाली; मात्र ते पोटतिडकीनं एक भूमिका मांडत होते. त्यांची भूमिका या शंकासूरांनी लक्षातच घेतली नाही. केवळ टाळीबाज भाषणं हीच खरी भाषणं नसतात. भाषणातली वैचारिक ताकद महत्त्वाची; मात्र ती वैचारिक ताकत कळायला आपल्याकडेही काही वैचारिक ताकत असायला लागते. असो! उद्घाटनाचा कार्यक्रम एकूण शानदार होता. पंजाबचे मुख्यमंत्री प्रकाशसिंह बादल. या माणसाचं भाषण थेट मनाला भिडणारं होतं. तो माणूस राजकारणी वाटलाच नाही. बोलणं, वागणं प्रांजळ होतं. कसलाही ‘मी’पणा व काहीतरी जगावेगळं करत असल्याचा आव तर अजिबात नव्हता. बादलांनी मोरेंनाच एक विनंती केली. ‘‘नामदेवांवर आणखी संशोधन झालं पाहिजे व त्यासाठी तुम्ही सहकार्य करा,’’ असं ते म्हणाले. या माणसानं पंजाबचं सगळं प्रशासन या संमेलनासाठी कामाला लावलं होतं. संमेलन चालू होतंं तेव्हा बाहेर पाचशे पोलीस छातीचा कोट करून उभे होते. मायमराठीला असलेलं ते पंजाबी संरक्षण पाहून कृतज्ञतेनं नतमस्तक व्हावं अशीच ती परिस्थिती होती. जणू नामदेवांना गुरूगोविंदसिंगांनी संरक्षण दिलं होतं.
संमेलनाच्या दुसर्‍या दिवशी मात्र सगळ्यांना एकच वेध लागले, ते म्हणजे अमृतसरचं सुवर्णमंदिर व वाघा बॉर्डर बघण्याचे. घनश्याम पाटील, सागर सुरवसे, समीर नेर्लेकर व तुषार उथळे पाटील ‘चपराक’च्या ग्रंथ विक्री दालनात पाय रोवून उभे होते. त्यांना तिथून हलता येणं शक्यच नव्हतं. मात्र त्यांनी आम्हाला अडवलं नाही. हा त्यांचा मोठेपणा होता. जगबीरसिंग हा लष्करात 15 वर्षे सेवा केलेला जवान. अत्यंत नेक! त्याच्या ओळखीनं सकाळीच आम्ही एक जीप केली व लेखक प्रभाकर तुंगार, कवी शांताराम डफळ, ‘ओडर संदेश’चे संपादक अमर कुसाळकर, कवयित्री मंजिरी पाटील, पत्रकार प्रज्ञा कांबळे, मुकुंद वाघमोडे, अनिल ढमाळ, कवी संदिपान पवार व मी सरळ अमृतसर गाठलं. तिथल्या वाहनतळापासून आम्ही सायकल रिक्षा केल्या व सुवर्ण मंदिराजवळ पोहोचलो. या देशात कुठंही फिरा एक गोष्ट जाणवते, माणसांचा पोटापाण्यासाठी प्रचंड संघर्ष चालू असतो. सायकल रिक्षा हे एक उदाहरण. असो. तर सुवर्णमंदिराच्या आवारात आम्ही पाऊल ठेवलं. केवढंभव्य आवार! व हजारो भाविकांची गर्दी! इतकी गर्दी का तर कुणीतरी म्हणालं, चैत्र पौर्णिमा आहे म्हणून! या हजारोंच्या गर्दीत आम्ही शिरलो ते अकाल तख्तापुढं नतमस्तक होण्यासाठी! चहूबाजूंनी पाण्याचं प्रचंड तळं व मध्ये सुवर्णमंदिर असं ते शीखांचं सर्वात पवित्र धर्मपीठ! रांगेत किती तास उभे असू आम्ही, तर तब्बल अडीच तास! मात्र सुवर्णमंदिरात आल्याचं समाधान मोठं होतं. ऐंशीच्या दशकात खलिस्थानवाद्यांनी पंजाबला भारतापासून तोडायचं ठरवलं होतं. त्यासाठी त्यांनी आपला तळ कुठे ठोकला तर याच सुवर्णमंदिरात! किती दुर्दैव! देश संकटात होता तेव्हा मात्र, इंदिरा गांधींनी लष्करी कारवाई केली. त्या कारवाईत अनेक खलिस्थानवादी अतिरेकी याच सुवर्णमंदिरात मारले गेले. 1984 चा जून महिना होता तो. तेव्हा लष्करप्रमुख अरूणकुमार वैद्य होते. देशाच्या ऐक्यासाठी अनेक पंजाबी जवानांनी देखील या खलिस्थानविरोधी कारवाईत भाग घेतला. यात अनेक शीख व पंजाबी जवानांचेदेखील बळी पडले हे लक्षात घेतलं पाहिजे. पुढे याचा सूड म्हणून खलिस्थानवाद्यांनी इंदिरा गांधी व अरूणकुमार वैद्यांना मारलं. पुन्हा इंदिराजींच्या हत्येचा सूड म्हणून दिल्लीत शेकडो शीख बांधवांना मारण्यात आलं. हा दुर्दैवी इतिहास सुवर्णमंदिर पाहताना समोर उभा राहतो; मात्र जाणवत राहते ती एक गोष्ट. आता या सर्व कटू आठवणी खूप मागे पडल्या आहेत. अधूनमधून त्या डोकं वर काढतात. मात्र त्या अनुभवातून देश खूप काही शिकला आहे. एका गोष्टीचा उल्लेख करायला हवा. पंजाब जेव्हा जळत होता त्यावेळी संजय नहार नावाचा एक महाराष्ट्रीय तरूण तेव्हा अनेक मराठी तरूणांना हाताशी धरत होता. त्यांना घेऊन पंजाबात जात होता. शांततेचा संदेश देत होता. तोच तरूण नंतर अनेक वर्षांनी या घुमान येथील संमेलनाचा प्रमुख सुत्रधार व संयोजक झाला. कालाय तस्मै नम:!
सुवर्णमंदिरातच आम्ही लंगर म्हणजे दुपारचं भोजन घेतलं. भोजनगृहात एकाचवेळी शेकडो भाविकांच्या भोजनाची सोय होती. नंतर सरळ वाघा बॉर्डरकडे निघालो. बॉर्डरवर पोहोचेपर्यंत संध्याकाळ होत आली होेती. अमृतसर ते वाघा बॉर्डर हे अंतर साधारण चाळीस किलोमीटर असावं. वाघा बॉर्डरवरही तुफान गर्दी होती. अनेकांची बेशिस्त मात्र बघवत नव्हती. ही बेशिस्त पाहून बॉर्डरवरच्या लष्करी अधिकार्‍यांनाही संताप येत होता. प्रत्येकाला संध्याकाळचं सीमेवरचं ते विशिष्ट लष्करी संचलन पहायचं होतं. त्यासाठी नुसती रेटारेटी व धक्काबुक्की! बॉर्डरच्या दिशेनं चालत निघताना अचानक माझ्या एक लक्षात आलं, गाडीचा चालक जगजितसिंग सकाळपासून उपाशीच आहे. मी शंभर रूपये त्याच्या हातात ठेवले. म्हटलं,‘‘सुबह से कुछ खाया नही आपने. कुछ खालो.’’ तर तो गहिवरून गेला. जगजित हा घुमान जवळच असलेल्या बलिहार गावचा.
बॉर्डरवरचं ते संचलन आम्ही पाहिलं. ‘फ्रीडम ऍट मिडनाईट’, ‘फाळणी-युगांतापूर्वीचा सूर्यास्त’ ही फाळणीवरची पुस्तके वाचली होती. शेषराव मोर्‍यांचा ‘गांधी आणि कॉंग्रेसने अखंड भारत का नाकारला?‘ हा ग्रंथही संग्रही होताच. फाळणीचा सगळा इतिहास समोर उभा राहिला. समोरच्या पाकिस्तानच्या चेकपोस्टवर बॅरिस्टर महंमदअली जीनाचा फोटो झळकत होता. कुणीतरी म्हटलं, ‘‘आपल्या चेकपोस्टवर कुणाचा फोटो असेल?’’ ‘‘बहुधा महात्मा गांधींचा असेल.’’ मी अंदाजाने म्हणालो. कारण प्रचंड गर्दीमुळं आपलं चेकपोस्ट बाहेरून दिसणं शक्यच नव्हतं. तरी एक सत्य होतंच, गांधीजींना जग आजही आदरानं ओळखतं व बॅ. जीनाला त्याच्या देशातही पुरेशी ओळख नाही. इकडे स्टॉलवर पुस्तकांच्या विक्रीत गढून गेलेले असतानाही घनश्याम पाटलांना आमची काळजी होती. त्यांचे दोनदा फोन आले. शेवटी आम्ही परतीकडे निघालो तेवढ्यात डफळांनी प्रस्ताव ठेवला, ‘‘कुठेतरी ढाब्यावर जेवूया’’. सगळ्यांनी ती सूचना उचलून धरली. पोटात कावळे ओरडत होतेच, शिवाय पंजाबी ढाबा म्हणताच ते अधिकच ओरडू लागले. जगजितसिंगला म्हटलं, ‘‘एक अच्छा ढाबा देखो!’’ त्यानं एका चांगल्या ढाब्यापुढं गाडी थांबवली. गरमागरम तंदूर रोटी, दालफ्राय, कांदा, लोणचं असं सगळं पुढ्यात आलं. जगजितसिंगला शेजारीच जेवायला बसवलं व आग्रह करून वाढलंदेखील. तो संकोचत होता, पण मनातून सुखावला होता. ढाब्यातून बाहेर पडताना त्यानं आग्रह केला, ‘‘आप सबको मेरे घर चाय पीने अभी आना पडेगा.’’ घुमानपासून जवळच होतं त्याचं गाव. रात्री साडेदहा वाजता त्यानं त्याच्या घरापुढं गाडी उभी केली. सगळं घर आम्हाला पाहून खूश! त्याचा भाऊ, भावजय, आई, बहिणी सगळे खूश झाले. चहा बिस्किटं झाली. गप्पा झाल्या. सगळ्या कुटुंबाबरोबर फोटोसेशन झालं. नंतर घुमान बाहेरील मुक्कामाच्या ठिकाणी जगजितसिंगनं आम्हाला सोडलं, तेव्हा रात्रीचे साडेअकरा वाजले असावेत. जगजितच्या कुटुंबाचा निरोप घेतला तेव्हा सगळं कुटुंब निरोप द्यायला घराबाहेर आलं होतं.
एक सांगायचं राहून गेलं. सुवर्णमंदिरातून बाहेर पडल्यावर आम्ही जालियनवाला बागेत गेलो. ही बाग सुवर्णमंदिरापासून अगदी एक मिनिटाच्या अंतरावर आहे. लहानपणापासून इतिहासात जालियनवाला बागेबद्दल वाचत होतो. आज प्रत्यक्ष तिथं जायचा योग आला. दि. 13 एप्रिल 1919. या दिवशी या बागेत स्थानिक लोकांची सभा भरली होती. बैसाखीचा दिवस होता तो. हा दिवस म्हणजे शीखांचा नववर्षदिन. लोेकानी जमावबंदीचा आदेश मोेडला म्हणून  जनरल डायरनं बागेतील सभेवर याच दिवशी गोळीबार केला. दुपारी सव्वाचारची ती वेळ होती. या गोळीबारात 371 जण मारले गेले. बागेत मृतदेहांचा खच पडला. लोकांनी घाबरून बागेतील विहिरीत उड्या टाकल्या. ती विहीर आजही बागेत आहे. शेकडो जखमी झाले. कित्येकांचे अवयव तुटून पडले. डोळे बाहेर आले. शरीरातले अवयव बाहेर आले. इतक्या नीच पातळीचं हे हत्याकांड होतं. ब्रिटिशांचा साम्राज्यवाद काय लायकीचा होता हे जाणून घ्यायचं असेल त्यानं हा इतिहास वाचावा आणि आयुष्यात एकदा तरी या बागेला भेट द्यावी. इतिहास असं सांगतो, त्यावेळी सभेत पंचवीस हजार माणसं होती. मृतांमध्ये 41 मुले आढळून आली व एक मृत बालक तर सहा आठवड्यांचं होतं. काही वस्तू तिथं आजही जतन करून ठेवल्या आहेत. त्यात एक नाणं आहे. एका व्यक्तिच्या खिशातील त्या नाण्याचा गोळीनं टवका उडाला व तेवढा भाग जळून गेला. ते जळकं नाणं ब्रिटिश साम्राज्यवादाचा खरा इतिहास सांगतं. खरी छायाचित्रेही आहेत तिथं. त्यात अर्धनग्न माणसांच्या पार्श्‍वभागावर चाबूक मारणारे शिपाई दिसतात. पुढं दि. 17 डिसेंबर 1928 साली भगतसिंगांनी लाहोरमध्ये ब्रिटिश अधिकारी सँडर्सवर लागोपाठ आठ गोळ्या झाडल्या. त्यामागं जो राग होता तो जालियनवाला बाग येथील हत्याकांडाचा होता. अमृतसरमध्ये त्याकाळात घडत असलेल्या अत्याचारांचा होता. सध्या भालचंद्र नेमाडेंनी केलेली देशीवादाची मांडणी अभ्यासतो आहे. साम्राज्यवादाच्या याच राक्षसी प्रवृत्तीवर नेमाडे सगळ्या बौद्धिक ताकदीनिशी तुटून पडल्याचं क्षणोक्षणी जाणवतं. या साम्राज्यवादानं आपल्या भाषा, साहित्य, अर्थकारण, संस्कृती, राजकारण, सामाजिक व राजकीय ऐक्य या सगळ्यांचीच वाट लावली आहे, असं ते सांगतात. हे गांभीर्यानं लक्षात घेतलं पाहिजे. इंग्रजीचं आक्रमण रोखण्याचा उपाय ते सांगतात. अफूवर बंदी आहे तशी इंग्रजी शाळांवर घाला असं ते म्हणतात. यामागं त्यांच्या अभ्यासाची प्रदीर्घ बैठक आहे. मात्र आपल्याकडे विचारवंतांची दखल घेतली जात नाही व मूळ प्रश्‍न अधिकाधिक चिघळत जातात. त्यामुळंच दाभोलकर व पानसरेंच्या हत्येमागं परकीय शक्तींचे हात असू शकतात, असं ते जे सांगतात त्याकडेही फारसं गांभीर्याने कुणी पाहत नाही. परकीय शक्ती असं म्हणताना त्यांनी लिबिया व इजिप्तमध्ये अमेरिकेने घडवून आणलेल्या उत्पाताकडे बोट दाखवलं आहे हे विशेष. असो.
दिनांक 5 एप्रिल. सकाळी 11 ची वेळ. मुख्य सभामंडपात एका मोठ्या माणसाची मुलाखत होती. भाषा अभ्यासक डॉ. गणेश देवी. शांताराम डफळ, मंजिरी पाटील व मी या मुलाखतीला गेलो. अरूण जाखडे व सुषमा करोगल हे मुलाखतकार होते. जाखडे काही प्रश्‍न विचारत होते. मात्र त्यांची देहबोली मरगळल्यासारखी होती. खणखणीतपणे प्रश्‍न विचारावेत व मुलाखतीत जान आणावी हा प्रकारच नाही. त्यांचं प्रश्‍न विचारणं म्हणजे, तोंडातल्या तोंडात पुटपुटणं होतं! तर सुषमा करोगल या प्रश्‍न विचारतच नव्हत्या. माईक समोर केला की त्या सरळ भाषणच सुरू करायच्या. त्यामुळं या मुलाखतीचा बराच चुथडा झाला. शेवटी गणेश देवींनीच काही अप्रतिम मुद्दे मांडत उत्तम वैचारिक प्रबोधन केलं. वसाहतवाद व जागतिकीकरणामुळं जगातील व आपल्या देशातील अनेक भाषा मरत आहेत, हा त्यांचा प्रमुख युक्तिवाद होता. इथं मात्र जाखडेंनी देवी यांची तुलना भालचंद्र नेमाडेंशी केली. नेमाडेंचा देशीवाद व देवींचं भाषाविषयक काम यात साम्य असल्याचं सांगितलं. यावरचं देवींचं उत्तर मार्मिक होतं, ‘‘नेमाडे हे खूप महान आहेत. मी आदीवासींसाठी काम करतो, ते करत नाहीत. मी उपेक्षित घटकांसाठी प्रसंगी रस्त्यावर उतरतो, ते उतरत नाहीत; पण मी महान कादंबर्‍या लिहित नाही.’’ देवी हा खरोखर बाप माणूस! त्यांना आता भारतासह जगभरातील सर्वच भाषांचं सर्वेक्षण करायचं आहे. मुलाखतीत देवी यांच्या अत्यंत नम्र असण्याचा मुद्दा सुषमा करोगल यांनी मांडला. यावर देवींची प्रतिक्रिया होती, ‘‘जन्माला येताना कुणी राजा नसतो वा रंक नसतो. राजा वा रंक असणं हा आपला भ्रम असतो. मग भ्रमाला किती महत्त्व द्यायचं?’’ हे उत्तर थक्क करणारं होतं. ‘‘किती जमिनीवर आहे हा माणूस?’’ मी शेजारी बसलेल्या मंजिरी पाटलांना म्हणालो. ‘‘विद्या विनयेनं शोभते’’ त्या म्हणाल्या. मी पुन्हा अवाक् आणि थक्क!
जवळच्या काकासाहेब गाडगीळ सभागृहात एक परिसंवाद होता. त्यालाही आम्ही गेलो. ‘आधुुनिक तंत्रज्ञान व मुद्रित साहित्याचे भवितव्य‘ असा विषय. मात्र प्रत्येकजण माईकपुढं येऊन निबंध वाचल्यासारखे आपले मुद्दे वाचू लागला. एक महत्त्वाचा विषय त्यामुळे कंटाळवाणा झाला. तरीही काही हाताशी लागलंच. उदा. ‘पुस्तक वाचताना जी एकाग्रता साधली जाते ती इंटरनेटवर साधली जाईल असं वाटत नाही. पुस्तकाचं एकेक पान उलटून वाचण्यात सुख आहे. पुस्तकाला आपण स्पर्श करण्यातलं सुख महत्त्वाचं!’, असं माधव चौसाळकर म्हणाले. असं जे वेचता येईल ते आम्ही वेचत होतो.
शेवटी समारोपाचा क्षण जवळ आला. दुपारी 4 च्या आसपास सगळा मंडप भरून गेला. शीख बांधवांनी गर्दी केलीच होती. या गर्दीमागं प्रेम व उत्सुकता होती. प्रकाश पायगुडे यांनी ठराव वाचन केलं. घुमानला राष्ट्रीय तीर्थक्षेत्राचा दर्जा मिळावा, मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळावा असे बरेच ठराव त्यांनी मांडले. ‘घुमानचं नाव नामदेवनगरी घुमान करावं’ असाही एक ठराव होता. या सगळ्यात प्रत्येक संमेलनात मांडला जाणारा महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमाप्रश्‍नाचा ठराव मात्र महामंडळानं मांडला नाही. ही घोडचूक म्हटली पाहिजे. मध्यंतरी एक नाट्यकलावंत बेळगावात गेला व ‘सीमाप्रश्‍न तुमचा तुम्ही सोडवा’ असं म्हणाला. त्या बेवड्याला सीमाप्रश्‍न किती कळला होता हाच प्रश्‍न आहे. मात्र महामंडळानं सीमाप्रश्‍नाकडं दुर्लक्ष का करावं? उद्या काश्मीरमध्ये संमेलन झालं तरी, सीमाप्रश्‍नाचा ठराव मांडलाच गेला पाहिजे. कानडी पोलिसांनी येल्लूरच्या गावकर्‍यांना मध्यंतरी जनावरासारखं मारलं. ती घटना आपण एवढ्यात विसरलो की काय? निदान त्या अत्याचाराचा निषेध करणारा ठराव मांडायला काय हरकत होती? सीमावासीयांचं मनोबल त्यामुळे वाढलं असतं, पण आपण सगळे सीमावासीयांचं खच्चीकरण करण्यात फार सराईत झालो आहोत. त्याबाबतीत आपण घरच्या म्हातारीचे काळ आहोत पक्के! शरद पवारांच्या उद्धाटनाच्या भाषणात मुंबईतल्या कमी होत जाणार्‍या मराठी माणसांच्या टक्केवारीचा मुद्दा होता. ‘मुंबईत अवघी बावीस टक्के मराठी माणसे उरली आहेत’ असं ते म्हणाले. ही सगळी आपल्या पायाखाली जळणारी दुखणी आहेत. स्वत: डॉ. मोरेंचा संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्याचा व सीमाप्रश्‍नाचा विलक्षण अभ्यास आहे. तरीही सीमाप्रश्‍नाचा ठराव मांडला गेला नाही, याचं दु:ख झालं. आतातर कानडी सत्ताधार्‍यांनी सीमाभागात पहिलीपासून कानडी सक्तीची केली आहे. आपला हा वाद कानडी जनतेशी नाही तर, कानडी सत्ताधार्‍यांशी आहे व या प्रश्‍नाकडे गांभीर्यानंच पाहिलं पाहिजे.
समारोप सत्रात अनेकांची भाषणं झाली. माजी लष्करप्रमुख जोगिंदरसिंग, पत्रकार जतिंदर पन्नू, महाराष्ट्राचे  सांस्कृतिक मंत्री विनोद तावडे, पंजाबचे उपमुख्यमंत्री सुखबीरसिंग बादल, डॉ. सदानंद मोरे, मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस, रेल्वेमंत्री सुरेश प्रभू असे वक्ते होते. एक प्रभू सोडले तर सगळ्यांची भाषणं समयोचित व चांगली झाली. संत नामदेवांच्या नावानं महाराष्ट्र सरकारने पुरस्कार सुरू करावा व तो दरवर्षी महाराष्ट्राबाहेरील साहित्यिकाला द्यावा, अशी सूचना सदानंद मोरे यांनी केली. ती अत्यंत महत्त्वाची सूचना आहे. सगळ्या भारतीय भाषांना एका सूत्रात जोडणारी व राष्ट्रीय ऐक्याला बळकट करणारी ही सूचना सरकारनं त्वरित अंमलात आणायला हवी.
सूत्रसंचालन करणारी गौरी देशमुख-दामलेनं अगदी पहिल्या दिवसापासून ते शेवटपर्यंत अप्रतिम सूत्रसंचालन केलं. शेवटी राष्ट्रगीत झालं व सांगता झाली. त्याक्षणी नाही म्हटलं तरी मनात कालवाकालव झाली. पंजाबी माणसाचं प्रेम, मनाचा मोठेपणा याला तोड नव्हती. ते प्रेम मनात साठवत परतायचं होतं. संमेलनस्थळी जेवणाची सोय केवळ अप्रतिम होती. तिथं जेवण घेतलं तेव्हा रात्रीचे साडेआठ-नऊ वाजले असावेत. तिथून मुक्कामस्थळी आलो. आवराआवर केली. बियास स्टेशनवर आम्हाला सोडायला पंजाब सरकारच्या बसेस होत्याच. रात्री रेल्वेत बसलो तेव्हा बरोबर अनेक आठवणी होत्या. रात्री शांत झोप लागली. मनात दोन गोष्टी होत्या. हुरहुर व समाधान. सकाळी डब्यात पुन्हा काव्यशास्त्रविनोदाच्या मैफिली सुरू झाल्या. एका स्टेशनवर मी हरिवंशराय बच्चन यांचं ‘मधुशाला’ घेतलं. आम्हाला ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेती पंजाबी कवयित्री अमृता प्रीतमचा काव्यसंग्रह घ्यायचा होता, पण स्टेशनच्या कुठल्याच बूकस्टॉलवर तो मिळाला नाही. हिंदी भाषिक पट्ट्यात त्यांचा एकही काव्यसंग्रह मिळू नये, खरं तर ही शोकांतिकाच म्हणावी, पण आम्ही ती कसर भरून काढायचा प्रयत्न केला. समीर नेर्लेकर व शांताराम डफळ यांनी ‘मधुशाला’ व ‘तुही यंता कंची’ या नामदेव ढसाळांच्या काव्यसंग्रहाचं अप्रतिम काव्यवाचन केलं. घनश्याम पाटलांनी पत्रकारितेत आलेले भन्नाट अनुभव सांगितले. हसता हसता पुरेवाट झाली. सागर सुरवसे यांनी कळस केला. त्यांच्या एका किस्स्यावर आम्ही असे खदाखदा हसायला लागलो की, शेजारच्या बर्थमधून निरोप आला, ‘जरा हळू हसा’. जोडीला मंजिरी पाटलांची बहारदार गीतं. ‘सुन्या सुन्या मैफिलीत माझ्या, तुझेच मी गीत गात आहे...’ व ‘तुने ओ रंगिले ऐसा जादू किया, पिया पिया बोले मतवाला जिया...’ ही गीतं त्यांनी गायली. तेव्हा मनात काहूर व डोळ्यात अश्रू अशी अवस्था झाली. एक धडा मिळाला होता. आनंदानं जगायला पैसा, प्रतिष्ठा काहीही लागत नाही. लागते ती कलंदर वृत्ती! प्रेम! हे सगळे धडे आम्हाला अतिशय उत्साहानं शिकवणारा एक कलंदर माणूस होता. त्याचं नाव घनश्याम पाटील.
सरतेशेवटी डॉ. सदानंद मोरे यांचं एक वाक्यही मनात साद घालत राहिलं, ‘‘रिकामटेकड्यांनी बरंच काही
साध्य केलं! रिकामटेकड्यांनी बरंच काही साध्य केलं!!’’

पुणे रेल्वे स्थानकावरून निघताना 'चपराक'चे सदस्य आणि इतर

* 'साहित्य चपराक' मे २०१५ मधील लेख 
- महेश मांगले (मुक्त पत्रकार आणि समीक्षक)
९८२२०७०७८५

सत्तेतून संघर्षाकडे!

कोणत्याही क्षेत्रातील व्यक्तिला यशस्वी व्हायला काय लागतं?
त्यासाठी त्या क्षेत्रातील गरजेपुरती अक्कल आणि थोडासा अनुभव लागतो.
ही अक्कल आणि अनुभव कशाने मिळते?
ती मिळते, तो करत असलेल्या कामातील यश आणि मुख्यत: अपयशाने!
लोकसभा निवडणुकीत दणकून आपटल्यानंतर मोठे अपयश पदरी पडले आणि कॉंग्रेसचे तथाकथित युवराज राहुल गांधी अनुभवाचे धनी ठरले.
ज्याच्या ठायी अनुभव आहे आणि त्या अनुभवातून काहीतरी शिकण्याऐवढी प्रज्ञा आहे तो यशस्वी होतोच.
आपल्या अपयशाचे चिंतन करण्यासाठी राहुलबाबांनी देश सोडला आणि तब्बल 57 दिवस विदेशात जाऊन विपश्यनेचे धडे घेतले. शौर्य आणि शांतीची परंपरा प्रस्थापित करणार्‍या हिंदुस्थानात राहुन आत्मपरीक्षण करण्याऐवजी परदेशी जाऊन त्यांनी मौन बाळगणे सोयीस्कर समजले. संसदेत महत्त्वाचे निर्णय घेतले जात असताना, एक प्रभावी विरोधक म्हणून स्वत:ची क्षमता सिद्ध करण्याची संधी असताना राहुल गांधी देशाबाहेर गेले. ते नेमके कुठे गेले याचे कॉंग्रेसने किंवा राहुल यांच्या निकटवर्तीयांनी स्पष्टीकरण दिले नसले तरी, ते विपश्यनेत मग्न होेते, हे मात्र ठामपणे सांगण्यात येत आहे.
युवा अवस्थेनंतर गृहस्थी जीवनात पदार्पण करण्याऐवजी राहुल यांच्यावर साधनेत व्यग्र राहण्याची वेळ आली आहे. संन्यास स्वीकारण्याऐवढी बौद्धिक प्रबळता त्यांच्यात नसली तरी पराभवाच्या अनुभवातून ते तावून सुलाखून निघाले आहेत. विदेशी आईच्या पोटी जन्म घेतलेल्या या स्वदेशी बाळाने देशाच्या राजकारणाचा अभ्यास पुन्हा एकदा गंभीरपणे सुरू केला आहे. सत्तावन्न दिवसाच्या अज्ञातवासानंतर ते हिंदुस्थानात परतले आणि त्यानंतर त्यांनी रामलीला मैदानावर शेतकर्‍यांचा भव्य मेळावा घेतला.
राहुल गांधी यांचे सर्वात मोठे सामर्थ्य म्हणजे ते सोन्याचा चमचा तोंडात घेऊनच जन्माला आले आहेत. त्यांच्या राजकीय जीवनाची सुरूवात ही सत्तेत सहभागी होण्यापासूनच झाली आहे. सलग दहा वर्षे देशावर राज्य करताना त्यांनी आपल्या बापजाद्यांचा इतिहास अभ्यासला नाही, असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल. सत्ता हे राहुल यांचे जसे सामर्थ्य आहे तसेच तीच त्यांची मर्यादाही आहे. विरोधी पक्षाच्या कामकाजाचा मात्र त्यांना यत्किंचितही अनुभव नाही. सत्तेत दारूण पराभव झाल्यानंतर त्यांनी दोन महिने स्वत:च्या सिद्धतेसाठी दिले. आता ते पुन्हा एकदा देशाच्या राजकारणात सक्रीय होत आहेत.
राहुल यांच्या पक्षाचा मोठा पराभव झाला असला तरी ते स्वत: मात्र खासदार म्हणून निवडून आले आहेत. विपश्यनेसाठी सर्व शासकीय कर्मचार्‍यांना पगारी सुट्टी मिळते. या सुविधेचा लाभ घेत राहुल यांनी दोन महिन्यांची सुट्टी काढली. दरम्यान सोनिया गांधी यांना ‘राहुल कुठे आहेत?’ असे विचारल्यानंतर त्या मौन बाळगायच्या. कॉंग्रेसचे अन्य महत्त्वाचे नेते आणि पदाधिकारी यांनाही राहुल यांच्या बेपत्ता होण्याची खबर नव्हती. त्यावेळी वैतागलेल्या सोनिया यांनी ‘राहुल लवकरच पुन्हा देशाच्या राजकारणात सक्रीय होतील’, असे जाहीर केले आणि प्रसारमाध्यमांनी त्यांचा चिवचिवाट बंद केला. ‘राहुल पुन्हा सक्रीय होतील’ म्हणजेच निवडणुकीनंतर ते ‘निष्क्रीय’ होते, हे खुद्द पक्षाध्यक्षांनीच जाहीर करूनही त्याच्या बातम्या देण्याचे शहाणपणही माध्यमांनी दाखवले नाही. असो.
सोनियाजींच्या म्हणण्यानुसार त्यांचे सुपुत्र राहुल आता पुन्हा एकदा लढण्यासाठी सज्ज झाले आहेत. गेलेली सत्ता पुन्हा मिळवण्यासाठी जे काही करावे लागेल ते सर्व करण्याची त्यांची तयारी आहे. काही फासे उलटे पडल्याने रथारूढ नेते आता जमिनीवर आहेत. जमिनीवर असताना त्यांनी जमिनीचेच शस्त्र केले आहे. गेल्या अकरा महिन्यात मोदीशेठचा सुसाट सुटलेला वारू रोखण्यासाठी त्यांनी भूमिअधिग्रहण कायद्याचा आधार घेतला आहे. कॉंग्रेसवाले ज्याप्रमाणे उद्योजकांना हाताशी धरायचे तीच रीत मोदींनी सुरू ठेवली आहे. ‘उद्योजक खुश तर सरकार स्थिर’ हे सर्वमान्य सत्य आहे.
मोदीशेठ आणि कॉंग्रेस यांच्यात उद्योजकांच्या लांगुलचालनाचे साम्य असले तरी दोघांचे रस्ते मात्र भिन्न आहेत. कॉंग्रेसकडे सत्तेतून आलेली अक्कल होती. मोदी त्यादृष्टिने बरेच नवखे आहेत. देश चालवणे म्हणजे गुजरातसारखे छोटे राज्य चालवण्याऐवढे सोपे नाही, हे कळण्याची त्यांची ही पहिली पायरी आहे. सत्तेच्या उन्मादातून बाहेर पडल्यानंतर आता कुठे ते वास्तवाला सामोरे जात आहेत.
कॉंग्रेसवाले उद्योजकांचे हीत पाहत असले तरी, गरीबांविषयी आपल्याला किती कळवळा आहे हे दाखवून द्यायचे. सत्ताधार्‍यांना असा बेमालुम अभिनय जमायला हवा. मोदींना अजूनतरी नाटकी अभिनय जमत नाही. त्यामुळे निवडणुकीत उद्योजकांनी केलेल्या मदतीची परतफेड करताना ते शेतकरी विरोधी भूमिका घेत असल्याचे चित्र कॉंग्रेसवाले निर्माण करत आहेत. अनेक दुबळ्या राजकीय पक्षांच्या कुबड्या हाती असल्याने कॉंग्रेसने देशावर इतकी वर्षे राज्य केले. त्यामुळे त्या धुंदीत असलेल्या कॉंग्रेसजनांना विरोध म्हणून लोकानी भाजपला मतदान केले. कॉंग्रेसची हीच धुंदी मोदी यांच्यातही दिसून येते. त्यांच्याकडे भलेही ‘कुबड्या’ नसतील मात्र स्वत:ची ‘हिटलरशाही’ ही प्रतिमाही ते खोडून काढू शकले नाहीत. हिंदुस्थानासारख्या बलाढ्य लोकशाही राष्ट्रात ‘हिटलर’ला फारसे कुणी जुमानणार नाही.
या राष्ट्रातली जमीन कुणाची? कष्टकर्‍यांची, शेतकर्‍यांची की उद्योजकांची? असा प्रश्‍न सध्या निर्माण झाला आहे. एकही पायरी न चुकवता ज्याचे गणित बरोबर येईल तो देशावर राज्य करेल. मोदी यांची स्वत:च्याच अडेलतट्टू वृत्तीमुळे कोंडी झालेली आहे. ते अशाप्रसंगी आपली मूळ प्रवृत्ती बाजुला ठेवून सर्वसमावेशक भूमिका घेतात की, कॉंग्रेसने उपस्थित केलेल्या आरोपांना बळी पडतात ते लवकरच कळेल. विपश्यनेच्या साधनेतून बाहेर पडल्यानंतर राहुल यांचा आवाज मात्र आणखी बुलंद झाल्यासारखा वाटतोय. पराभवाचे खापर त्यांच्या माथी फुटल्यानंतर त्यांनी पुन्हा एकदा व्युहनीति आखण्यास सुरूवात केलेली आहे. फेसबुक, ट्वीटर, ब्लॉग अशा समाजमाध्यमाद्वारे मोदी भक्तांनी कितीही घंटा बडवल्या आणि मोदी नामाचा गजर केला तरी सत्यापासून आपल्याला फारकत घेता येणार नाही. सत्ताधार्‍यांविषयी त्यांनी घेतलेल्या चुकीच्या निर्णयाबद्दल लोकाच्या मनात राग हा असतोच. तो राग व्यक्त करणे, उफाळून येणे आणि सत्तेचा कायापालट होणे हे चक्र कायम सुरू असते. हा राग व्यक्त करण्यात राहुल गांधी त्यांच्या नव्या चमूसह कितपत यशस्वी होतात आणि मोदीशेठ तो राग कशा पद्धतीने थोपवतात यावर राष्ट्राची पुढील दशा आणि दिशा ठरणार आहे.   

- घनश्याम पाटील 
संपादक, 'चपराक'
७०५७२९२०९२

पंजाब हिरो; महामंडळ झिरो!

केंद्रीय पर्यटन मंत्री प्रकाश जावडेकर यांनी 'चपराक'च्या दालनाला आवर्जून भेट दिली.

सुप्रसिद्ध अभिनेते संजय मोने 'चपराक'ची पुस्तके पाहताना

संत नामदेव महाराज यांची कर्मभूमी असलेल्या पंजाबमधील घुमान येथे यंदाचे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले. पंजाबी बांधवांकडून झालेले जोरदार स्वागत, उत्तम आदरातिथ्य, चोख व्यवस्था, खाण्यापिण्याची चंगळ यामुळे साहित्य रसिक भारावून गेले. आयोजन आणि नियोजनात कसलीही कमतरता नसल्याने मराठी रसिकांसाठी हे संमेलन संस्मरणीय ठरले; मात्र वशिल्याच्या तट्टूमुळे एकाहून एक सुमार, रद्दड साहित्यिक, सांस्कृतिक कार्यक्रम झाल्याने या संमेलनातून मराठी भाषेला नक्की काय मिळाले? हा मात्र प्रश्‍नच आहे.
घुमानला साहित्य संमेलन झाल्याने संत नामदेवांच्या कार्याला निश्‍चितपणे उजाळा मिळाला आहे. प्रत्येक मराठी माणसाची मान अभिमानाने उंचावी असे कार्य त्यांनी उभे केले आहे. आपल्या करंटेपणामुळे आपणास त्यांचा विसर पडत चालला असला तरी पंजाबी बांधव मात्र त्यांना देवाप्रमाणेच श्रेष्ठ मानतात. त्याकाळात संत नामदेवांनी जे काम उभे केले त्या बळावर आता मराठी माणसे मिरवून घेत आहेत. यानिमित्ताने का होईना महाराष्ट्र आणि पंजाब ही दोन राज्ये एकमेकांच्या जवळ आली आहेत. या दोन्ही राज्यात ऐक्य साधण्यासाठी हे संमेलन महत्त्वपूर्ण ठरणारे आहे.
पुण्यापासून जवळपास दोन हजार किलोमिटर अंतरावर हे संमेलन होत असल्याने प्रकाशक परिषदेने या संमेलनावर बहिष्कार टाकला होता. ‘चपराक’सारख्या स्वाभिमानी बाण्याच्या आणि कणखर संस्थांनी या बहिष्काराला भीक घातली नाही. ‘आफ्रिकेच्या जंगलात जरी साहित्य संमेलन झाले आणि तिकडे मराठी रसिक येणार असतील तर आम्ही आनंदाने आणि अभिमानाने संमेलनाला जाणार! धंद्यापेक्षा धर्म महत्त्वाचा, अशी आमची भूमिका आहे’ असे ‘चपराक’ने जाहीर करताच मराठी रसिकांनी ‘चपराक’ला अक्षरशः डोक्यावर घेतले. ‘एकही मराठी प्रकाशक संमेलनाला जाणार नाही’ अशी अडेलतट्टूची भूमिका घेतलेल्या प्रकाशक परिषदेची हवाच निघून गेली आणि त्यांनी त्यांची भूमिका सौम्य केली. या सर्व पाश्‍वर्र्भूमिवर ‘घुमानसारख्या अमराठी भागात ‘चपराक’ची पुस्तके विकली जाणार नाहीत’ असे भाकीत या क्षेत्रातील डुढ्ढाचार्यांनी केले. मात्र मराठी वाचकांच्या उदंड प्रेमामुळे त्यांचा हा अंदाज सपशेल खोटा ठरला आणि ‘चपराक’च्या सर्व पुस्तकांची तडाखेबंद विक्री झाली.
घुमान येथील ‘चपराक’च्या पुस्तक विक्री दालनाला पंजाब, हिमाचलप्रदेश, राजस्थान, उत्तरप्रदेश, कर्नाटकातील बेळगावपासून बिदर-भालकीपर्यंत तसेच दिल्ली, हरियाणा, मध्यप्रदेश, गुजरात येथील मराठी बांधवांनी आवर्जून भेट दिली. या राज्यातील लेखकांचे त्यांच्या मातृभाषेतील आणि हिंदीतील साहित्य ‘चपराक’च्या माध्यमातून मराठीत यावे अशी अपेक्षा यावेळी येथील लेखक आणि विचारवंतांनी व्यक्त केली. त्यासाठी आम्ही पुढाकार घ्यायचा ठरविला असून हिंदुस्थानातील भाषिक ऐक्य साधण्यात ‘चपराक’ निश्‍चितपणे खारीचा वाटा उचलेल.
एक एप्रिलला पहाटे पाच वाजता पुणे रेल्वे स्थानकावर ‘रिपोर्टिंग’ करायचे असल्याने चार-साडेचार पासून राज्यभरातून साहित्य रसिक स्थानकावर जमले होते. पुण्याच्या महापौर-उपमहापौरांसह अनेकजण या साहित्ययात्रींना शुभेच्छा देण्यासाठी तेथे आले होते. मात्र अर्धा तास-तास असे करत रेल्वे तब्बल पाच तास उशीरा आली आणि अनेकांचा संयम सुटला. अनेकांना महामंडळाचे हे ‘एप्रिल फूल’ वाटले. रेल्वेची वेळ आपल्या हातात नसली तरी महामंडळाचा एकही पदाधिकारी यावेळी उपस्थित नव्हता. पुढचे नियोजन काय यासंदर्भात कोणालाही निश्‍चितपणे काही सांगता येत नव्हते. मात्र एकदाची रेल्वे आली आणि पुढचा प्रवास अत्यंत सुखद झाला. साहित्यिकांसाठी ही विशेष रेल्वे असल्याने अन्य गाड्यांचा वेळ साधत या गाडीला मार्ग काढावा लागत होता; मात्र ‘राजधानी एक्सप्रेस’प्रमाणे सर्व सोयी-सुविधा उपलब्ध असल्याने हा प्रवास कुणालाही कंटाळवाणा वाटला नाही.

सुप्रसिद्ध कथाकार डॉ. भास्कर बडे आणि त्यांचे सहकारी. 

 पुण्यातून गाडी सुटल्यानंतर ‘चपराक प्रकाशन’च्या पुढाकाराने रेल्वेत अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम घेण्यात आले. सलग सहा तास कवी संमेलनाचा विक्रम आम्ही केला. ‘चपराक‘ परिवाराचे सदस्य समीर नेर्लेकर, शांताराम डफळ, सागर सुरवसे, तुषार उथळे पाटील यांनी सूत्रे हाती घेऊन सर्वांचे रंजन केले. त्यात ज्येष्ठ साहित्यिक प्रभाकर तुंगार, समीक्षक आणि मुक्त पत्रकार महेश मांगले, ‘ओडर संदेश’चे संपादक अमर कुसाळकर यांनी आणखी बहार आणली. या डब्यात ‘तरूण भारत‘चे पुणे विभागीय संपादक प्रशांत चव्हाण, ज्येष्ठ कवी मनोहर सोनवणे, बारामतीचे कवी हणुमंत चांदगुडे, सुप्रसिद्ध कवयित्री अंजली कुलकर्णी आदींनी आपल्या बहारदार रचना सादर केल्या.
ज्येष्ठ सामाजिक कार्यकर्त्या मंदाताई प्रकाश आमटे यांच्या भगिनी श्यामा देशपांडे यांची मुलाखत, प्रभाकर तुंगार यांनी सांगितलेल्या विनोदमूर्ती वसंत शिंदे यांच्या आठवणी, ‘दखलपात्र’, ‘झुळूक आणि झळा’, ‘एमरल्ड ग्रीन‘ या पुस्तकांचे अभिवाचन, समीर नेर्लेकर यांनी केलेले ‘मधुशाला’चे वाचन, नामदेव ढसाळांच्या कविता असे अनेक कार्यक्रम झाल्याने पुणे ते घुमान आणि घुमान ते पुणे अशा प्रवासातच आमचे खर्‍याअर्थी संमेलन रंगले.
पुण्याहून निघालेल्या गाडीला तब्बल पाच तास उशीर झाल्याने पुढील सर्व कार्यक्रम लांबले. बियासपूरला उतरल्यानंतर सर्वजण मुक्कामाच्या ठिकाणी गेले. मात्र आम्ही थेट संमेलन स्थळ गाठून ‘चपराक प्रकाशन‘चे पुस्तक विक्रीचे दालन ताब्यात घेतले. पुस्तकांची मांडणी केली आणि काय आश्‍चर्य! ग्रंथ प्रदर्शनाचे उद्घाटन होण्यापूर्वी पहिल्या तासाभरात 18 पुस्तके विकली गेली. नंतर औपचारिक उद्घाटन झाले आणि साहित्य रसिकांची पुस्तके विकत घेण्यासाठी अक्षरशः झुंबड उडाली. महाराष्ट्रभरातून आलेले रसिक ‘चपराक’च्या दालनाला मुद्दाम भेट देत होते. ‘चपराक’च्या परखड आणि प्रामाणिक भूमिकेबद्दल कौतुक करत होते. पुस्तकांचे संच विकत घेत होते.
ग्रंथ प्रदर्शनात मोजकेच प्रकाशक सहभागी झाल्याने ‘चपराक’ हाच संमेलनातील चर्चेचा विषय होता. प्रसारमाध्यमांनीही एव्हाना ही बातमी सर्वत्र पोहोचवली होती. केंद्रीय मंत्री प्रकाश जावडेकर, राज्याचे सांस्कृतिक मंत्री विनोद तावडे, आयोजक भारत देसडला, कवी रामदास फुटाणे, सुप्रसिद्ध निवेदक सुधीर गाडगीळ, नामवंत अभिनेते संजय मोने आदींनी ‘चपराक’च्या दालनाला सदिच्छा भेट दिली. साहित्य महामंडळाच्या अध्यक्षा डॉ. माधवी वैद्य यांना मात्र नट्टापट्टा करण्यातून आणि मिरवण्याची हौस भागवून घेण्यातून वेळ मिळाला नसल्याने त्या ग्रंथ प्रदर्शनाकडे फिरकल्या नाहीत. संमेलनाध्यक्ष डॉ. सदानंद मोरे यांनी सुद्धा औपचारिकता म्हणून शब्दशः तीस सेकंदात ‘लोकराज्य’च्या एकमेव दालनाला भेट देऊन तावडेंच्या सोबत घाईघाईत पळ काढला.
दुसर्‍या दिवशी बहुतेक साहित्य रसिकांनी अमृतसर आणि वाघा बॉर्डरला जाणे पसंत केले. त्यादिवशी साहित्य संमेलनाच्या व्यासपीठावर शुकशुकाट होता. एकाहून एक टुकार कविता सादर करण्याची स्पर्धा निमंत्रितांच्या कवीसंमेलनात लागली होती. बळेबळे आणि सगळ्यांची ओरड सुरू झालेल्या कवी कट्ट्याकडेही कुणी फारसे फिरकले नाही. अभिरूप न्यायालयात सुधीर गाडगीळ, ज्येष्ठ संपादक राजीव खांडेकर यांनी रंगत आणली. प्रमाण भाषेवरून राजन खान यांनी नेहमीप्रमाणे आक्रस्थाळेपणा केला. डॉ. गणेश देवी यांच्या मुलाखतीत मात्र कहर झाला. ज्यांनी प्रकाशक परिषदेच्या वतीने बहिष्कार टाकून संमेलनाच्या आयोजकांची कोंडी करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला त्या ‘पद्मगंधा’च्या अरूण जाखडे यांनी मुलाखतीचा रसभंग केला. तब्बल सात-सात, आठ आठ मिनिट भाषणबाजीचे त्यांचे प्रश्‍न होते. गणेश देवी यांनी उत्तर देण्याच्या आधीच जाखडेंचे पुढचे प्रवचन सुरू व्हायचे. 
‘पंजाब केसरी’चे संपादक विनोद चोप्रा यांची सुधीर गाडगीळ यांनी घेतलेली मुलाखत मात्र बरेच काही देऊन गेली. अध्यक्षीय भाषणही रटाळ, कंटाळवाणे आणि लंबेचौडे झाले. रसिकांना टाळ्या वाजवून मोरेंना ‘आता पुरे‘ असे खास पुणेरी शैलीत सुचवण्याची वेळ आली. सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या नावावरही चांगलीच हुल्लडबाजी झाली. साहित्य संमेलनाच्या व्यासपीठावर असे काही उद्योग करून या लोकानी संमेलनाची अप्रतिष्ठा केली आहे.

'चपराक' तर्फे रेल्वेतील स्वयंसेवकांचा सत्कार घेण्यात आला. 

उत्तम पाहुणचार आणि चोख व्यवस्था यासाठी पंजाबी बांधवांना शंभर पैकी शंभर गुण द्यावे लागतील. त्याउलट इतके भिकार कार्यक्रम ठेऊन स्वतःची तुंबडी भरणार्‍या साहित्य महामंडळाच्या पदाधिकार्‍यांची मात्र कीव करावीशी वाटते. भारत देसडला यांच्यासारख्या रसिक वृत्तीच्या उद्योजकाने स्वतःची ‘बिल्डर’ ही मळकट प्रतिमा साफ करण्याचा प्रयत्न या संमेलनाच्या निमित्ताने केला, मात्र आपल्या साहित्य संस्थांनी त्यांची उरलीसुरली अबु्रही घालवली. केवळ आपले हितसंबंध जोपासण्यासाठी गुणात्मक दर्जाशी तडजोड करून त्यांनी साहित्यरसिकांचा रसभंग केला, हे कोणीही अमान्य करणार नाही.
घुमानच्या संमेलनासाठी पंजाब सरकारने खास व्यवस्था केली होती. सुरक्षा व्यवस्था, निवास व्यवस्था, भोजन यासाठी त्यांनी कुठेही हात आखडता घेतला नाही. यानिमित्ताने घुमानसारख्या खेड्याचा विकास झाला. एका रात्रीत ग्रामपंचायत बरखास्त करून नगरपालिका करण्यात आली. मागच्या पन्नास वर्षापासून प्रथमच गावात डांबरी रस्ता झाला. बसेस सुरू करण्यात आल्या. महाविद्यालयाला मान्यता मिळाली. पंजाब आणि महाराष्ट्र यांच्यात सांस्कृतिक एकोपा साधताना घुमानचा झालेला हा विकास ही मराठी माणसाची देण आहे.
घुमानहून परतीच्या प्रवासालाही उशीर झाल्याने काही अडथळे आले. मात्र छोट्याशा गोष्टींचा बागुलबुवा करून त्या रंजक पद्धतीने मांडण्यात आल्या. प्रवासात असतानाच महाराष्ट्रातील माध्यमांनी रेल्वे प्रशासन, आयोजक आणि स्वयंसेवक यांच्यावर जाळ काढल्याच्या बातम्या आम्हाला कळल्या. या सपशेल खोट्या वृत्ताला कोणीही दुजोरा दिला नाही. गाडीतील स्वयंसेवक हे वयाने आणि अनुभवाने लहान असले तरी त्यांना साहित्यिक जाण होती. त्यातील कुणी पुणे विद्यापीठातून एम. ए. करत होते तर कुणाची पीएचडी पूर्ण झालेली होती. आम्ही ‘चपराक’तर्फे मनमाड स्थानकावर रेल्वेतील सहप्रवाशांच्या साक्षीने या स्वयंसेवकांविषयी कृतज्ञता म्हणून त्यांचे सत्कार घेतले. स्वयंसेवक, आचारी, सफाई कामगार यांचे सत्कार केल्यानंतर त्यांच्या चेहर्‍यावरील समाधान आम्हाला पुढील प्रवासात ऊर्जा देत राहिले.
पंजाबी बांधवांचे आदरातिथ्य आणि मराठी लोकांचा करंटेपणा या निमित्ताने जवळून अनुभवता आला. चहा, नाश्ता, मिष्ठान्नावर यथेच्छ ताव मारूनही काहीजणांनी जेवणाविषयी असमाधान व्यक्त केले. ही निव्वळ विकृती आहे.
घुमानला साहित्य संमेलन झाल्याने दोन्ही राज्यात सांस्कृतिक दुवा साधला जाणार आहे. या संमेलनाच्या यशावरून माधवी वैद्य आणि त्यांचे चेले स्वतःची पाठ थोपटून घेतील, मात्र यात सर्वात मोठे अपयश त्यांचेच आहे आणि ते प्रत्येक मराठी रसिकांनी जवळून पाहिले आहे. त्याचा पुराव्यासह पंचनामा पुढच्या लेखातून आम्ही नक्की करू! मात्र यानिमित्ताने आयोजक भारत देसडला, संजय नहार, पंजाब सरकार आणि सर्व सहभागी साहित्य रसिकांचे अभिनंदन करायलाच हवे!
- घनश्याम पाटील 
संपादक, चपराक 
७०५७२९२०९२

दखलपात्र - एक चपराक

सुप्रसिद्ध साहित्यिक आणि इतिहास लेखक डॉ. सदाशिव शिवदे यांनी माझ्या 'दखलपात्र' या पुस्तकाचे केलेले परीक्षण 

प्राचार्य श्रीपाल सबनीस, भाई वैद्य, सुधीर गाडगीळ, श्रीराम पचिंद्रे, प्रदीप नणंदकर यांच्या उपस्थितीत पहिल्या आवृत्तीचे प्रकाशन.

श्री समर्थ रामदास म्हणतात,
आता असो हे बोलणे। विवेकी तोचि हे जाणे।
पूर्वपक्ष लागे उडवणे। एरवी अनुर्वाच।
आपल्या वाणीत सदैव चपखलपणा, परखड विचार घेऊन आपल्या लेखणीने अनेकांना अंतर्मुख व्हायला लावणार्‍या घनश्याम पाटील यांच्या ‘चपराक’ या साप्ताहिक आणि मासिकातील अग्रलेखांचा संग्रह म्हणजे ‘दखलपात्र‘! ही एक अपूर्व अशी ग्रंथनिर्मिती असल्याचा प्रत्यय त्यांच्या शब्दाशब्दातून येतो आणि विवेक जागृत होऊन वाचकांनाही अनुर्वाच असा प्रत्यय आल्यावाचून राहत नाही. संपादक तरूण, तडफदार, हरहुन्नरी असून सूक्ष्म निरीक्षण, निश्‍चय वचनी बाण्याचे, ‘मागे एक पुढे एक, बोले एक, करी एक’ किंवा ‘ज्ञान बोलोन करीन स्वार्थ’ अशी वृत्ती न ठेवणारे, परखडपणे आपले विचार मांडणारे, केवळ शब्दांची कचाटे न करता समाजजागृतीचे कार्य करणारे आहेत. त्यांचे कार्य केवळ स्वतःच्या संतुष्टीसाठी नसून निश्‍चितपणे इतरांच्या भल्यासाठी आहे. तो कर्ममार्ग आहे, ज्ञानमार्ग आहे आणि योगमार्गही आहे. म्हणूनच त्यांच्या प्रभावी लेखनाची दखल महाराष्ट्रधर्मी माणूस घेतल्यावाचून राहणार नाही.
लेखक खर्‍या अर्थाने बंडखोर आहे. त्याच्यात लोकमान्यांचा ‘केसरी‘, आचार्य अत्र्यांचा ‘मराठा’ आणि आगरकरांचा ‘सुधारक’ आहे. त्यांच्याच शब्दात सांगावयाचे झाल्यास, ‘आम्ही अनिष्ठतेचा खात्मा करण्यासाठी लढण्याची मर्दुमकी दाखवू. ही क्रांती घडविण्याचा आम्ही विडा उचलला आहे.’(ही लढाई जिंकलीच पाहिजे) सध्या ‘मी आणि माझे’ एवढाच संस्कार समाजात उरला आहे, याची खंत लेखकाला विदीर्ण करते. जागतिकीकरणाच्या अफाट अशा सत्यापुढे उभे राहिल्यावर या देशात रामराज्य निर्माण होण्याचा आशावाद ‘भय इथले संपत नाही’ असे कोणी म्हणू नये, याची जाणीव करून देतो. ज्या शिवछत्रपतींनी ‘राष्ट्रप्रेमाविषयी प्रबळ भावना’ असा भक्कम ‘महाराष्ट्र धर्म’ निर्माण केला त्याचे चरित्र सार्‍या विश्‍वात पोचावे मात्र त्यांच्या नावाने राजकारण होऊ नये, असे लेखकाला मनोमन वाटते. स्त्रियांचा सन्मान हा नव्या युगाचा झंकार असून तिच्यावर होणारे अत्याचार हा हिंदू संस्कृतीला काळीमा आहे, हे व्यक्त करताना लेखकाचे मन फार हळूवार होते.
आदरणीय अण्णा हजारे यांच्या भ्रष्टाचार विरोधी आंदोलनाबद्दल लेखकाला आदर आहे. ‘राष्ट्रीय अस्मितेचे प्रतिक’ म्हणून अण्णांचा गौरव करताना त्यांचे अपरिपक्व वैचारिक स्वरूप मात्र स्पष्टपणे मांडताना संपादक घनश्याम पाटील मागेपुढे पाहत नाहीत.
पट्टेवाल्याची नोकरी करणारा बघता बघता एक मोठा राजकारणी होतो आणि वाढत वाढत देशाचा गृहमंत्री होतो. अशा नेत्याची अतिशय अल्प शब्दात मनोरंजक पण नेमकी अशी कथा ‘एक पट्टेवाला’ या अग्रलेखाद्वारे लेखकाने समाजापुढे उभी केली आहे. ‘भांडकुदळ अप्रिया’ या लेखातून अत्यंत चपखल व परखडपणे सुप्रियाताई सुळे यांच्या राजकारणाचा वेध घेताना लेखकाने त्यांना मार्गदर्शनच केले आहे, असे म्हणावे लागेल. नामदार आर. आर. पाटील यांच्यासारख्या किंवा लक्ष्मण ढोबळे यांच्यासारख्या मंत्र्यांना कडाडून फटकारे मारताना घनश्याम पाटील आपली साहित्यातली ‘पाटीलकी’ तर सिद्ध करतातच पण विलासराव देशमुख यांच्यावर ‘राजकारणातला सुपरस्टार गेला’ असा मृत्युलेख लिहून त्यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली अर्पण करून आपल्या विनयशील स्वभावाचे दर्शनही घडवितात.
प्रत्येकाने मरणाचे स्मरण ठेवले पाहिजे हे सांगतानाच लेखकाने ब्राह्मण समाजाने देशासाठी सर्व क्षेत्रात केलेल्या कामगिरीची जाणीव करून देऊन ‘जातीद्वेष म्हणजे राष्ट्रोद्धार नव्हे’ हे छानपणे पटवून दिले आहे. प्रकाशन व्यवसायातील प्रवृत्ती, लेखकांची अवहेलना, विके्रत्यांची, वाचकांची गळचेपी या गोष्टी किती ‘दखलपात्र’ आहेत, हे सांगताना मराठी माणसाने संघटित होऊन अशा प्रवृत्ती मोडून काढाव्यात, असे कळकळीचे आवाहन केले आहे. देशाला आज बौद्धिक क्षत्रियांची गरज आहे. मला काय त्याचे ही प्रवृत्ती आता सोडायलाच हवी. साहित्य संमेलनाचे पावित्र्य जपावे, संमेलन ही जत्रा नसून साहित्य जागृतीचा उत्सव आहे यासंबधीचे लेखकाचे विचार ‘आता असो हे बोलणे। अधिकारपरत्वे घेणे। शिंपीमधील मुक्त उणे। म्हणू नये!’ अशा पद्धतीने खुसखुशीत भाषेत आहेत.
अतिशय धारदार शब्दात त्यांनी ‘महापालिकेने केलेला खून’, ‘भक्षक नकोत, रक्षक हवेत’, ‘जागते रहो’, ‘उन्हे बाजार दिखाया’, ‘बोलतील, हसतील अन् गाडतीलही’,‘धारदार दुर्गंधी’, ‘कराड मास्तरांचा अमर होण्याचा अट्टाहास’, ‘अजब तुझे सरकार’, ‘होयबांच्या गर्दीतला नेता’, ‘यांना आवरा, त्यांना सावरा’ हे व असे अग्रलेख लिहिले आहेत. घनश्याम पाटील यांनी आपली लेखणीरूपी समशेर अशी काही चालवली आहे की, त्यांस युक्तीवंत, गुणवंत, बुद्धिवंत की बहुधारिष्ट्यवंत म्हणू? एक मात्र खरे हे सद्विद्येचे, विवेकाचे, संतोषरूपाचे, विमळ ज्ञानाचे लक्षण आहे. आम्ही मात्र वरील शब्दातून ‘दखलपात्र’ ची दखल घेत आहोत.
लेखकाने आपल्या ग्रंथाचा अखेरचा अध्याय श्रीमत् भगवतगीतेतील व्यास मुनींच्या गूढ प्रतिभेतून साकारलेल्या भगवान श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या चैतन्य संवादातून सुख-दुःख, लाभ-अलाभ, यश-अपयश या गोष्टींचा विचार  करत नाही. ‘आपण यां उचिता। स्वधर्मे राहाटतां। जें पावें तें निवांत्ता। साहोनि जावे।’ अशी स्थिती प्राप्त करून मनाचा प्रचंड निर्धार करून झुंजत राहणार्‍या लेखकाची प्रतिभा सहजच श्रीमंत झाल्यावाचून कशी राहील? निर्भिड पत्रकारिता ही आजच्या काळात दुर्मिळ झाली आहे. अशावेळी अगदी तरूण वयातच ’पोचटामध्ये घनवट। घनवटी उडी पोचट। तैसा शब्द हा फलगत।’ अशा भावनेने आजच्या परिस्थितीला सामोरे जाण्यासाठी लेखकाने जो संदेश दिला आहे तोच याठिकाणी उद्धृत करणे योग्य ठरेल...
‘परिस्थितीशी चार हात करताना वस्तुस्थिती समजून घेऊन लढत राहणे केव्हाही शहाणपणाचे ठरते. फळाची अपेक्षा न करता कर्म करीत रहा, असे गीता सांगते; पण सत्कर्माचे फळ मिळतेच मिळते. मग भलेही त्याला थोडा उशीर होईल पण फलप्राप्ती होतेच यावर आमचा विश्‍वास आहे. मनाचा पक्का निश्‍चय केल्यास सहजगत्या दोष घडत नाहीत. त्यामुळे निश्‍चयाने युद्धास आरंभ करणेच हिताचे ठरते.’
अग्रलेखांचा ग्रंथ करून घनश्याम पाटील यांनी ‘उत्तिष्ठत जागृत‘ हा बहुमोलाचा संदेश देऊन आपल्या पत्रकारितेचे सार्थक केले आहे. इतिहास संशोधनात राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक बाबींचा समावेश असतो. आजच्या सामाजिक घटना हा उद्याचा इतिहास असतो. इतिहास ही राष्ट्राची ज्योत समजली जाते. तिच्याद्वारे समाजाला अंधारातून प्रकाशाकडे जाता येते. या ग्रंथातून तोच दीपस्तंभ समाजापुढे घनश्याम पाटील यांनी उभा केला आहे यात शंका नाही. त्याचे मूल्य अपूर्व आहे. पत्रकारितेच्या अभ्यासाला एक संदर्भ ग्रंथ म्हणून त्याचा निश्‍चितच उपयोग होईल, यात सुतराम संदेह नाही. श्री. घनश्याम पाटील यांना आमच्या शुभेच्छा! 

द्वितीय आवृत्तीचे प्रकाशन करताना शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे.

 

- डॉ. सदाशिव शिवदे

सुप्रसिद्ध साहित्यिक आणि इतिहास लेखक
(पूर्वप्रसिद्धी : दैनिक 'ऐक्य' सातारा )

बासरी अबोल झाली!

नरेंद्र नाईक यांचा 'साहित्य चपराक' मासिकाच्या अंकातील विशेष लेख 

नर्मदे! हर हर...ऽऽ अशा गजरात स्त्री अस्तित्वाची रुजवात झाली अन् पुरुषीचक्राचं कास सहन करण्याचं बळ मिळालं. विश्‍वातील नियतिचं दार करकरलं अन् वसुंधरा प्रकटली. तशी काळी कपिला गायही हंबरली. वासरु थरथरलं अन् विश्‍वमोलाचा माता आविष्कार प्रकटला. इंद्रायणी दुथडी भरुन वाहू लागली. कावेरी, शरयू नद्या नर्तन करु लागल्या तर गंगा, यमुना मातृप्रेमाची आराधना आळवू लागल्या. याच मातृप्रेमाने असेतू हिमालयही आनंदघन बनला. आपलं आरस्पानी सौंदर्य परावर्तित करीत आसमंतात एक गहिरा आशय गुंफू लागला. तसा अर्णवही खडबडून जागा झाला. अवधूत चिंतन श्री गुरुदेव दत्तची आरोळी उठली. या आरोळीची जन्मदात्री होती एक माता! अन् तिचा अचाट हुंकार म्हणजे कोकराच्या अंतर्आत्म्यातील आंतरिक गर्जना. खरचं आई हे काय असते? एक अंतस्थ, अतर्क्य, अथांग विश्‍वाला भिजविणारा भिज पाऊस. घमघमणारा आंतरगंध. मग खरंच आई अत्तरदाणी असते काय? ‘स्वामी तिन्ही जगाचा आईविना भिकारी.’ मग आई कुठे असते? अणुरेणूत का अजून कुठे? अंतर्धान पावलेली पावले शोधण्यासाठी आज मी अधीर झालोय. फिरतोय गल्ली बोळात,अजिंक्य डोंगरकड्यातही. अगदी अनवाणी होवून पण आईची मूस काही हाती लागत नाही. काय ही यातायात.
अनादी काळापासून अनमोल रत्नाच्या शोधात फिरणारा एक अनर्वत पण अनुपम अनुराग काही आकळलाच नाही. आई आत्म्याची निर्लेप अनुभूती म्हणजे आदीअंत. तरीही अलक्ष आलाप का छळतो? तमाम मानवजातीच्या अभ्युत्थानासाठी. आई म्हणजे एक आत्मीय आनंदकंद अनार. आबादानीच आबादानी. साक्षात आबादी आबाद. पण हा आबाद कुठे असतो? आर्यावर्तात, हिमालयापासून विंध्याद्री पर्वतापर्यंत. आई म्हणजे साक्षात ईला-ईलाही. काय हे रहस्य? काय पुरावा? कुणी पाहिला ईलाही? असे असले तरी आई असते एक दिव्याची वात. कधीच टाकत नसते कात. आई असते एक काकडआरती. सांज दिव्यातील सांजवात. मातृगंधाचा कस्तुरी कलश. आई ही कल्पित कथा नव्हे. साक्षात कांचन पण धडाधडा पेटणारा कानण. भगवान महाबुध्दाच्या चेहर्‍यावरील कारुणिक महाप्रसाद! म्हणून ती घरादाराची कमलिनी असते. तिच्याकरता काही और पण आई या दोन शब्दाचं कोडं अंगदेशाच्या कर्णाला तरी खोलता आलं का? का भारतीय वीर असणार्‍या श्रीरामाला खोलता आलं? याचं उत्तर आहे-नाही.
आई समजून घेण्यासाठी समजावी लागते, गोठ्यातील गाय. तेव्हाच चराचरात दिसतील माय. खरचं सीता, द्रौपदी दोषी होत्या का? सीतेला अग्निपरीक्षा द्यावी लागली हा इथला इतिहास आणि द्रोपदीला उघडं नागडं व्हावं लागलं हा इथला नग्न इतिहास. त्यामुळेच कन्याकुमारी ते हिंदुस्तानचे दक्षिण टोक आळविते फक्तनरेन. महात्मा व्हावा तर आईचे महात्म्य जाणणारा. तरचं तिची उतराई करता येईल, पण विवेकानंदा सारख्यांचा अपवाद सोडला तर रामायण, महाभारतापासून धर्मात्म्याची निरस जिगीषा. कुठला आदरभाव व्यक्त करील? उदात्त आदरभाव अभिव्यक्त करण्यासाठी उधाण वार्‍यावर स्वार होणारा उन्मत महत्त्वाकांक्षी पुत्र असावा लागतो. तरच सत्त्वर आईची महती गाणारं उद्यान हाती लागतं आणि निर्झराचा ओलावा खळखळू लागतो! पण सध्याची आई भरल्या ओटीने जात आहे काय? ओली भिक्षा मागता मागता तिचे व्याकूळ ओठ निर्जन स्थळी विसावतात. ओहोळ, नदी, नाले हेही कटबाज होवून रजेवर जातात. तेव्हा माधुकरी आईचा आर्तस्वर कुठला आधारभूत आयाम देत असेल या विश्‍वाला? आदराचं ठिकाण जेव्हा अवहेलना घेतं तेव्हा अर्धपोटी उसासे आमूलाग्र आघातातून बाहेर झेपावतात. तेव्हाच पृथ्वीचं आवरणही कुठल्या उद्गमातून उदय पावलं याचा आतुरतेने विचार करावा लागतो. तरच आई नावाचे उद्यान फुलवता येईल. त्यासाठी बाप नावाचा बगीचाही तपासावाच लागतो. हा टीकाश्‍लोक नव्हे, ना लफंगा विचार नव्हे तर मानवी जीवनमूल्यांतून उफाळणारे कारंजे तपासले तरच कदरदान  नावाचा फानूस उपवनात टिकेल. अन्यथा आई नावाचं झाड कितीही उन्नत, उपकारक, उपदेशात्मक असलं तरी बेफाम दुनियेत उन्मळून पडेल. त्यासाठी बाप अधिक आई बरोबर कुटुंबवत्सलता. यातूनच आई वजा बाप बरोबर आई या सूत्राची क्रमिक बांधणी केली तर आशाळभूत आईची दृष्टी अवलोकन करता येईल कारण आई असते एक आराधना. सृष्टीभराचे आराध्य दैवत. त्यापुढे आरसेमहालही पडतो फिका. अवीट असा अव्यक्त, व्यक्तअलभ्य प्रीतीसोहळा म्हणजे आई. त्यात नसतो मत्सर, नसतो अस्थिरपणा. आई अस्थिपंजर झाली तरी ना खेद, ना आनंद. त्यासाठी कराव लागतं आकलन तरच आई शोधता येईल. आई असते एक आख्यान. नसतो तिच्यात आकस, आकांत. आक्रंदन असतात तिचे सगे सोबती. म्हणूनच तिचा दडपलेला असतो आकांत पुरुषी अहंकाराखाली. याच तत्त्वावर बाप असतो आग्रही, आचार विचार करतो आत्मगत, असतो असंतुष्ट, स्वार्थाची आतुरता आत्मकेंद्रित म्हणूनच सीता असो किंवा द्रौपदी तिच्याही भोवताल आग्यावेताळाची दाटी. जेव्हा भास हे आभास होवून येतात तेव्हा स्त्री होते आश्रित आणि दिला जातो एक इशारा- इशारत, उच्चपदस्थ संस्कृतीकडून. मग होते तिची ससेहोलपट, कालांतराने उच्चाटन अन् घेतात तिचा उचित आस्वाद. मग करतात एक दिवस तिचा लिलाव. निमिषात अलोट गर्दी तरीही तिचे मर्म अबाधित. एखाद्या इंद्रनील हिर्‍यासारखे. तरीही तिच्यावर भिडतात आरक्त नजरा अन् होते अवहेलना. तेव्हा तीही होते अमोघ, अमूर्त. अर्धनारीनटेश्‍वराच्या नावाने सूर्याला अर्घ्य देते. अन् रुदनाचा प्रपात करुन अभिषेक करते. अफीमबाजाचं अभिष्ट चिंतनही करते अबीरबुक्का होवून. तेव्हा तिची प्रभा फाकलेली असते. ‘दे दान सुटे गिरान’ म्हणत अभय देते चराचराला.
मग प्रश्‍न पडतो रावणराज्याचा? राम श्रेष्ठ का रावण श्रेष्ठ? रावणाने सीतेची अग्निपरीक्षा घेतली नाही. घेतली ती रामाने. द्रोपदीचा लिलाव कौरवांनी मांडला नाही. तो मांडला पाची पांडवांनी! मग इन्साफ कसा करायचा? कुणाची आहुती द्यायची? पुरुषप्रधान संस्कृतीची का स्त्रीप्रधान संस्कृतीची? आपल्या कपोलकल्पित कामना पूर्ण करण्यासाठी कामधेनूची कसोटी? हा उ:शाप आहे का उष:काल आहे? याचा उलगडा होणे आवश्यक आहे. तरच उत्कट अशा स्त्री हृदयाची उत्तम गती शोधून उत्तुंग स्त्री पर्वाची उंची मोजता येईल. अन्यथा उत्तरार्ध उद्विग्न असा हाती येईल. सृष्टीभराचे सौंदर्य प्राशन करुन प्रभातकाळी उष:पान करता येईल आणि राष्ट्राप्रती उमदा विचार मांडू शकू. अन्यथा अकस्मात उपरत्या कळेचा उमाळा दाटून येईल. आम्ही ऐटबाज हिंदू, वैभवसंपन्न ऐश्‍वर्यवादी, ऐहिक लोक निळसर डोळ्यावाटे स्त्रीला उपमा देण्यात तरबेज आहोत. स्त्री म्हणजे माता, सीता, गीता, गाथा, प्रथा पण पार्थ कोण? याचा विचार झालाच पाहिजे, तरच अभिनिवेशाची अमानुषता नष्ट होईल. अभावग्रस्तता जाईल आणि आई नावाची अमानत शिल्लक ठेवून आपण निष्णात आमीर होवू. तरच आपला अभ्युदय. अन्यथा आरिष्ट आलेच म्हणून समजा.
अपवाद सोडले तर अफसोस या गोष्टीचा आहे की, कुठलाच अनमान न करता आम्ही लोक आधाशीपणे अप्रतिम अप्सरेच्या मागे लागलो आहोत. आमच्यातला अजाण अंतर्भाव अगतिकता निर्माण करीत आहे. शुद्ध अंतःकरणाशिवाय ग्लानी जात नसते. त्यासाठी आपलाच अदमास घेतला पाहिजे तरच आपली अदालत निष्कलंक ठरेल. त्यासाठी अतुल पराक्रम करण्यासाठी अंतर्मुख व्हावं लागेल. तरच मातृत्वाचं अगाध दिव्य दर्शन घडेल. एवढं सारं असतानाही मातेचे प्रेम आंधळे का? याचे उत्तर आहे प्रसूतिवेदना. जेव्हा माता प्रसूत होते, तेव्हा वेदना ह्या वेणा होतात. साक्षात श्‍वेतकमळाची कुमुदिनी. तिचा कुलदीपक कुलवंत असला तरी, कुबेेर असला तरी तिच्यातील जागती ज्योत सदैव जागता पहारा करते. मग तो कुलदीपक कूपमंडूक वृत्तीचा घरकोंबडा असला तरी त्या खापरतोेंड्याचे रक्षण करण्यासाठी तिचा सारखा गुंजारव  चालू असतो. ‘घार हिंडे आकाशी, चित्त तिचे पिलापाशी’ याची अनुभूती येते. सुरेख असे गोमटे सुस्वरुप.. हाच तिचा मातृत्वाचा राजमार्ग असतो. यातूनच अनेक चक्रवर्ती राजे निर्माण झाले. ती सृष्टीला चकित करते पण चकवा देत नाही, ना चकार शब्द बोलत नाही, पण तिची चैतन्यचेतना चंद्रमा होवून अखंड सानुल्याचा जयघोष करीत जपमाळ जपते. मग ते जळतोंड्या कोकरु असलं तरी तिचं मातृत्व जाज्वल्य जिवित्वाचा जीर्णोद्धार करते. साक्षात जास्वंद असेल तर ज्योतिष्मान होवून झंकारते. तिच्या हरेक नजरेत मातृत्वाचा जोगवा असतो. तिचे लाघव नेत्रपल्लव झंझावात करुन द्यार्द्र स्वर चराचराला अपूर्ण चिंब करते. म्हणून मातृत्व म्हणजे दिगंतरीचा दर्पण, दिग्वीजय करणारा दिनकर, दीपस्तंभावरील दिवटी का दीपमाळ? पण सारखी फडफडणारी दीपिका. तर कधी  थंडीवार्‍यात दुर्गम दुर्गातील दुर्लभदुलई. देवगिरीच्या यादवांचीही दुवा. देदीप्यमान देवता.
आई म्हणजे साक्षात देवालय. शिवप्रभूचं दैवत. नाही का जिजाऊ मॉंसाहेब गेल्या तेव्हा सार्‍या महाराष्ट्राचं देवस्थान नष्ट झालं? देव्हारा रितारिता पडला. दौलतीचा धनुर्धारी धनंजय निबिड अंध:कारात ढसाढसा रडला. सारं काही आई नावाच्या देहाचा देहांत, ध्वंस. साक्षात धरणीकंप. जेव्हा अशी आई कुठेतरी दूरदूर जाते तेव्हा रुमझुमणारी धूनही मुकी होते. राधा राधा कृष्ण राधा नावाची बासरीही अबोल होते. नंदादीप मालवतो. नभ दाटून येतात. नभोमंडल सैरभैर होतं. आई नावाचं नादब्रह्म लोप पावतं अन् नवकोट नारायण नागवला जातो. फक्त एका आईसाठी. आई असतो साक्षात कमळाचा समूह. म्हणून तर सारं जग म्हणतं, नलिनी नलिनी! निष्कांचन असणारी आई निष्काम सेवा पार पाडून निजधामास जाते तेव्हा आठवायला लागते तिचं अनुपम सौंदर्य. करायला लागते निरुपण, विवेचन पण निर्विकल्प आत्म्याचा निलाम आपणच केलेले असतो ना? आता आई झालीय निशंकनिर्माल्य, निचेष्टनिश्‍चेतन पडलेलं एक नीरज. नीरव शांततेत तिच्या नुपूराचाही नाद निःशब्द झालाय अन् निशाही निभ्रांत. आता कुठली नौबत दणाणेल पंकज पाकळीसाठी? पैंजणही झालेत निस्पंद. खरचं आई एक नगिना होती. अंबरावरती रेखलेली निलीमा. आता सृष्टीचाही नगारा दणाणेल. ध्वांत, श्रांत पडलेली थोरवी आळविण्यासाठी अन् त्यातूनच जन्मेल एक तुळस. उद्याच्या तत्त्वार्थ तीर्थराजासाठी. तपस्वी तपोनिधी तपोवनात गेली आता. निमग्नपणे पाहू तिची तसबीर. तात्त्विक, तेजस्वी, तेजःपुंज तत्त्वज्ञानाची. फक्त तलाश. तिचा कलेजा आता शांतशांत झाला आहे. काळ झोप. कुटुंबवत्सल कुजबूज निवली. कोकीळ खरेच रजेवर गेलाय तरीही धुंदकुंद वातावरणावर कौंमुदीचे चांदणे फेकीत. खरचं क्रौंैचवध झालाय का? कशावर आली होती स्वार होवून? साक्षात खगेंद्रावरती. कशासाठी आली होती? रुक्षपणा नष्ट करुन सार्‍या धरेला प्रदीप्त करण्यासाठी. तिची गजगती चाल अन् केश सांभारात माळलेला गजरा गाभारा श्रांतावून गेला. राउळही गहिरा आशय घेवून घनश्याम सुंदराची भूपाळी गात ग्रस्तास्त गोजिर्‍याचा गौरव करण्यासाठी झगमगू लागेल. गुरुकुलाचा महिमा गुंफत गुलाबदाणी शमलय, अगदी गोरज मुहूर्तावर. अखेरचा श्‍वास चालू असताना तिचा गुलालगोटा गुलाबी थंडीत गुलाबीझोप घेत होता अन् तिकडे आई गेलीय. दारावरचं तोरण काळवंडलंय आणि या तोंडचाट्याची तोंडपाटीलकी चालू झालीय म्हणे, आई गं.... थोतांड्याचा थोटका विचार. विद्वत्ताच ती काय? विचारशील असता तर विलाप करण्याची वेळ आलीच नसती पण बिचारा विहंगम वृंदावनाचे सचिदानंद स्वरुप कसे काय अवलोकन करु शकेल?  कारण मातृहृदय सेवाभाव जाणते. ते नुसते विद्यापीठीय विचारवंत नसते. त्यामुळे व्याख्या करत बसत नाही. व्याख्याता तरी नव्हेच नव्हे.
व्याधी आणि व्याधीग्रस्त लोकांवर शतदा उपाय करुन शालीन सांत्वन करते. त्याचबरोबर शिकस्तही. सेवाभाव हाच संकल्प. शुचिर्भूत आत्म्याचा संकल्प! एक संघर्ष! महा संघर्ष! जीवनमूल्यांचा संघर्ष! त्यासाठीच आई या नावानेच सतीचे वाण घेवून सात्त्विक सतार छेडलेला असतो आणि हाच तो सत्य संकल्प! सत्यनिष्ठा रोमारोमात भिनलेली म्हणूनच सत्त्व, सार हे सत्त्वशील होवून येतात. त्यामुळे मानवी जीवन सदाचारासमीप जाते. समरस होणे हा आईचा गुणधर्म, सोशीक समर्पण हा स्थायीभाव, त्यामुळेच सम्राटही तिच्यासमोर सर्वस्वाची सलामी देतो. कारण आई ही सहस्त्ररश्मी सविता असते. तिचे सर्वस्वाचे समग्र पतन झाले तरी सार्थकता ही सिंधु बनते. कारण तिच्यात असते वाहण्याची स्फूर्ती. नसतो आपपर भाव! म्हणूनच तर एखाद्या स्वाती नक्षत्रासारखी स्वयंभू हालाखी पचविते, पण हवेली मागत नाही ना हवालदिल हरिणी होत नाही. कारण तिचा नजराणाच असतो लोकहितेषी. म्हणूनच तर हिमनगाची हिमांशू ठरते. तिचा हुंकार आणि रुकार असतो हिरकणीसारखा. साक्षात आवेशपूर्ण क्षणप्रभा. तिचा अनाहूत अनुराग अमितमनोहर असतो ओतप्रोत. ती जळते सारखी आतबाहेर! साक्षात अरण्यरुदन. म्हणूनच तर तिचा विरह मागत असतो एक मोहरा. राजमुकुट ल्यालेला. गळ्यात कवडीमाळ अन् हाती परडी घेवून फुलेही उधळते गंधाळलेली. त्यातच तिचे प्राणपाखरु हर्षन्मुख होतं. असा हा तिचा अगाध महिमा अन् अगम्य इच्छाशक्ती. अविरत झगडणारी अबोल  अबोली. तिची स्वप्न अवस्था कुठला अमोद सुस्वर घेवून येत असेल  सुप्रभाते. विरहदु:ख कुंकवासंगे ल्यालेली आई म्हणजेच विराटस्वरुप. विरक्तविमल चारित्र्य विभूषित करुन विभूती ठरते तेव्हा मानवी जीवनात विनयाची विनयशील विपुलता, वात्सल्याची संबळ घेवून दणाणते. तेव्हा हिरवागार विपुल पर्णाचा वसंत प्रज्ञा, शील, करुणेचा विवेक सिंचन करण्याचा वसा घेतो. अशा मातेसमोर वस्त्रहरणाचा आणि वस्त्रलोचन करणार्‍याचे विधान विधिनिषेध ठरते. मग हा जळतोंड्या रडतोच कशासाठी? उत्तर सोपे आहे. प्रौढ प्रतापासाठी. कोण प्रेरित करेल? परागंदा झालेल्या प्रेरक प्रेरणांची हाव करणारा हा फुलमाळी ठरला तरी त्याची फुलारी भरेल काय?  ज्या मातेची निर्भत्सना होते, त्या मातेच्या हृदयातील कोलाहल घायाळ होवून परित्राणाची भिक्षा मागतो हे या पार्थिव गोट्यास, महमुदी मस्तवाल कारट्यास समजले का? आई नावाचं पिनाक असतंच मुळी पिंपळपान. साक्षात पारिजातकाचं झाड अन् हृदय असतो फुललेला प्राजक्त. तर कधी होतो बकुळ. म्हणूनच तर आई नावाचं पीयूष पुण्यश्‍लोक पुण्यक्षेत्र ठरतं. आई या शब्दातच पूर्वा फाकलेली असते. ती करत नसते प्रतारणा, ना प्रमाद. मग कशासाठी करत असेल हा सायास? हाती संसाररुपी बाणाची प्रत्यंचा खेचलेली असते. वाघीण वेळप्रसंगी दोन पावले मागं सरुन झेपावणारी म्हणूनच तर तिचा परिमळ सर्वत्र उधानलेला असतो. तिचा पयोधर असतो परिस अन् याच पयोधराचे स्तनपान केलेला जेव्हा तिच्याशीच पंगा घेतो तेव्हा त्याचा परागंद ठरलेलाच असतो. कारण त्यानं कुणाचे पांग फेडलेले असतात? एका पानस्थ पाचूचे? अरे मातृपारखी व्हा! गाजरपारख्यांनो! तुमच्याही हृदयी घुमू द्या पारवा! तरच प्रगल्भ पुष्कराज व्हाल. माता ही गुढी असते. चराचराला व्यापलेली सुरेख चाफेकळी. तिचा देखणा मुखडा पाहूनच तर तुझी रोतीसूरत रोमहर्ष पावली. रोमरंध्री ललामभूत झालास. तुझ्यासारखेे लाडोबा कुठली चिरंतन लढाई लढेल? वत्सा! वत्सलतेचा वध वरप्रद नसतो रे! तूही तिचा महिमाशाली पुत्र आहेस. अरे माणिकमोती हो! लाल हो! माधुर्य माधुरीच्या मांदीयाळीत मार्गस्थ हो. तरच तुझ्या कीर्तीचा मकरध्वज फडफडेल. ती पहा... मावळतीची किरणे मुक्त कैवल्याचा मुलामा घेवून आलीत. अरे सालसपणाची ग्वाही दे. बालिशपणाची बदसूरत सोडून  बधीरतेला सोडचिठ्ठी दे! अन् कर मातृवत्सल सौदामिनीला प्रणिपात! अन् हो तिचा भक्तवत्सल. बिजली तुझ्यावर मोहित होईल. अरे तुझ्यातला मनोहर भुलोबा काय कामाचा? मलूलता सोड अन् मनोरम समीरन लहर हो! उधळ एकदाचा बेलभंडार अन् घे खांद्यावर  पताका आई नावाची कारण आई पराधीन नव्हे, पणती आहे. एकतरी ओवी गा तिच्यासाठी. कारण आई गहिवर नव्हे तर दहिवर आहे. अरे गा तिच्या प्रीतीचे सोहळे.
आई म्हणजे साक्षात गुलाबपुष्पांनी बहरलेली मधुमालतीची वेल. रंगीबेरंगी पुष्पगंधांनी बहरलेला मनमोर वसंत. हसर्‍या गाली चाफा अन् मोगरीचे वैभव. पौर्णिमेच्या चांदण्याची बरसात. रातराणीची फुलारलेली गंधीत फुले. एकूणच मोहरलेला गुलमोहर. अभ्रपटलावर रेखलेली पहाटलाली अन् थयथयणारे निळे घन. स्वैर भरारणारा वारा, पाचूची नितळ छाया पण संध्यासमयी पारिजातक झडलेला, मात्र शेजार्‍यापाजार्‍याच्या अंगणी बहरलेला. डोळ्यात रेखलेला सुरमा... पण भन्नाटवारा सुटला आहे. ढग पांगताहेत. अशा खुलावटीत रेंगाळलेला सायंतारा. हेमंतात तोंड पसरलेला. आई म्हणजेच उलूपी अन् उर्वशीच्या केस सांभारात माळलेला पुष्पगुच्छ, निव्वळ हिरव्या, पिवळ्या, निळ्या फुलावर लहरणार्‍या लाटा. त्यातून परावर्तित होणारा इंद्रधनु. नाजूक साजूक हातावर चितारलेली मेहंदी. साक्षात शुक्र चांदणी. जीवन संग्रामात यशस्वी होणारी हसरी सकाळ. एक सुंदर विण, त्यात गहिर्‍या पहाटेचं विहंगम दृश्य. गंध फुलावर भिरभिरणारी दुपार... ही सकाळ होते, ब्रह्मांड हर्षफुल्ल होवून डोलू लागते. तेव्हा प्रीत होते, तिच्या पायाची दास अन् महन्मंगल क्षण रुणझुणतो केवड्याच्या रानानं, दर्याद्रभाव झुलतो पिंपळपानात अन् प्रीत उधानते नागेलीच्या बनात. नदीही अवखळपणे वाहत.. एक नयनमनोहर नजराण्यासाठी. हीच तर तिची खरी अदा. दूरच्या रानात उडालेली पाखरं दळदार फुलांनी वेडावतात. टपटपताहेत जास्वंदाची पिवळीधमक फुलं, गंधाळलेल्या रानवार्‍यात. हिमनग झालाय धुुंदफुंद, मधुमालतीच्या जाळ्यात. रंगाचं देखणं रुप अन् तलमसुतीचा मुग्धसोहळा. अवचित हंबरणारी गाय अन् हुंदाडणारं वासरु म्हणजे एक मातृहृदयी अनावर शीळ, मंतरलेला भास. अनोखी लय. यात अजाण पाखरु सैरभैरत. फुलांच्या उत्सवात आणि गात राहतं सुकुमार वसंतगीत.. पण आता या गीतालाही काजळी लागलीय. घनव्याकुळ संध्यासमयी. कारण देव्हारा रिता झालाय. कोण देईल गंधग्वाही मातृप्रीतिची? अद्भूत निसर्ग स्थितप्रज्ञ झालाय. आत्ममग्न काटेरी बाभूळबनात. गहनगूढ सांज उगवतीचं स्वप्न बाळगीत असते पण.. मश्गुल प्रवाहात आई नावाचं झाडच हुरहुरत्या अंत:करणानं थरथरुन, उन्मळून पडत असेल तर नावा चालल्या वाहत असेच म्हणावं लागेल आणि याच नावेवरती स्वार होवून वेदनेचे तलमगीत रेशमी कुंतल्यात गुंफून मोरांना, मेघांना, ढगांना, आळवित अखंड प्रपात करावा लागेल. तरीही भावविभोर मातृप्रीत दुर्लभ. आर्त हुरहुर, व्याकुळ हुंदका, देशोदेशीची दिगंतर मुसाफिरी! तरीही आई नावाचा कवडसा दूरच... दूर...
आभाळ गिरकी - घ्यावी फिरकी
गहन संदर्भ - चुकार टिटवी
बोचरा नाद - होईल बाद
फिर फिर्याद - यहॉं थी कहा गयी।
आई पाहिली का हो! आई...!!

- नरेंद्र नाईक 
कळमनुरी, जि. हिंगोली 
संपर्क : ७३५०६३४७८५

पराधीन आहे जगती...!

राजाभाऊ परदेशी

मंगळवार, दि. 24 मार्च 2015. वेळ : सकाळची. स्थळ : ‘चपराक’चे कार्यालय. फर्ग्युसन महाविद्यालयातून एम.ए. करणार्‍या रूक्मिणी येवले या आमच्या मुलाखतीसाठी आलेल्या. मराठी हा त्यांचा विशेष विषय. ‘मराठी प्रकाशन संस्थेचे कामकाज’ या विषयावर त्यांना प्रकल्प करायचा आहे. आम्ही संपादकीय विभागात बसून त्यांच्याशी तळमळीने बोलत होतो. बाहेरच्या कक्षात बालसाहित्यिक सुभाष कुदळे, राजाभाऊ परदेशी, समीर नेर्लेकर, सागर सुरवसे, तुषार उथळे पाटील, सचिन गोरे, नरहरी पत्तेवार आदी मंडळी गप्पा मारत बसलेली. रूक्मिणी येवले यांना हवी ती माहिती देऊन झाल्यानंतर आम्ही सांगितले, ‘‘प्रकाशक म्हणून आमची भूमिका तुम्ही ऐकली, आता बाहेर बसलेल्या लेखकांशी चर्चा करा. त्यांचे अनुभव तुम्हाला उपयुक्त ठरतील.’’
रूक्मिणीताईसह आम्हीही बाहेर आलो. नेर्लेकर, कुदळे, पत्तेवार, सुरवसे या लेखकांनी त्यांचे पुस्तक प्रकाशनाचे अनुभव सांगितले. तेव्हा राजाभाऊ परदेशी म्हणाले, ‘‘माझी लेखनाची गोडी ‘चपराक’मुळे वाढली. पीएमपीएमएलला असताना मी रोज एक सुविचार लिहायचो. त्याचे पुढे ‘शब्दरत्ने’ हे पुस्तकही काढले. आता निवृत्तीनंतर मी भरपूर लिहायचे ठरवले आहे आणि ‘चपराक’ हे आम्हाला त्यासाठी हक्काचे व्यासपीठ वाटते. मागच्याच महिन्यात ‘साहित्य चपराक‘ मासिकाच्या अंकात माझा लेख प्रकाशित झाला. मला ‘चपराक’ने लिखानासाठी विषय देऊन लिहिते केल्याचे समाधान मोठे आहे.’’
साहित्यावरची चर्चा संपल्यावर राजाभाऊंनी त्यांचे काही वैयक्तिक अनुभव सांगायला सुरूवात केली. सुभाष कुदळे यांना ते आदर्श मानायचे. कुदळे यांचे ‘बस मार्ग 42’ हे पुस्तक लवकरच ‘चपराक’कडून येत आहे. पीएमपीएमएलचे चालक आणि वाहक अनेक प्रकारामुळे बदनाम होत असताना त्यांचे प्रभावी कामकाज आणि चांगुलपण ठळकपणे अधोरेखित करणारे हे पुस्तक. परदेशी आणि कुदळे हे दोघेही याच संस्थेतून निवृत्त झाले असल्याने दोघांचेही दांडगे अनुभव. त्यात राजाभाऊ म्हणजे खर्‍याअर्थी जगन्मित्र. प्रत्येकाच्या सुखदुःखात सहभागी होऊन चुकलेल्यांना दिशा दाखवणारे आदर्श व्यक्तिमत्त्व.
ते म्हणाले, ‘‘मी पीएमपीएमएल मध्ये वरिष्ठ लेखापाल म्हणून नोकरी करताना सतत कर्मचार्‍यांच्या संपर्कात असायचो. एखादा कर्मचारी कामानिमित्त आला की मी त्याला तंबाखू मागायचो. साहेब तंबाखू मागताहेत म्हटल्यावर तो लगबगीने पुडी काढायचा. ती मी डसबीनमध्ये टाकायचो आणि त्याला व्यसनमुक्तीवर व्याख्यान द्यायचो.’’
बरे, कर्मचारी मित्रांना समजावून सांगायची यांची पद्धतही न्यारीच. म्हणजे एखाद्या कागदावर ते पेन्शिलने एक झाड काढायचे. त्या झाडाच्या खोडाला वाळवी दाखवायचे आणि विचारायचे, ‘‘आता या झाडाचे काय होईल?’’ कर्मचारी सांगायचा, ‘‘साहेब, झाड कोसळेल...’’ त्यावर ते म्हणायचे, ‘‘तुझ्या कुटुंबाचा गाडा तुझ्यावर अवलंबून आहे. या झाडाची भूमिका तुला पार पाडायची आहे. जर तू व्यसनाच्या वाळवीने कोसळलास तर तुझ्या संसाराच्या फांद्यांचे काय होईल याचा विचार कर!’’ कर्मचारी ओशाळायचा. ‘यापुढे कधीच व्यसन करणार नाही’ अशी शपथ घेऊन बाहेर पडायचा.
परवा राजाभाऊ सांगत होते, ‘‘समाज व्यसनमुक्त झाला पाहिजे. विशेषतः 40 ते 45 या वयोगटातील लोकाचे मद्यपान थांबायला हवे. या वयात लिव्हर लवकर ‘डॅमेज’ होते. हृदयविकाराने मरणार्‍यांचे प्रमाणही या वयात जास्त आहे.... नुकतीच निवृत्ती झाल्याने मी काही कौटुंबीक जबाबदार्‍यात अडकलो होतो. आता यापुढे जीवनाचा आणखी आनंद लुटणार. अजून काम करणार....’’
आम्ही ऐकतच होतो. विविध क्षेत्रात तळमळीने काम करणारे, निकोप आणि व्यसनमुक्त समाजाची अपेक्षा व्यक्त करणारे, त्यांच्या दोन्ही मुलींवर कायम भरभरून बोलणारे कुटुंबवत्सल राजाभाऊ, अंध कलाकारांसाठी हिरीरीने काम करणारे समाजसेवक, आपल्या सुरेल आवाजात मराठी आणि हिंदी गाणे गाऊन समोरच्याला थक्क करणारे कलाकार राजाभाऊ, सतत नव्याचा ध्यास घेत लिखानासाठी धडपडणारे लेखक राजाभाऊ... आणि सतत हसत राहत समोरच्या व्यक्तिची कोणतीही समस्या असली तरी सर्वस्व झोकून देऊन त्याच्या मदतीसाठी धडपडणारे राजाभाऊ.... एकाच माणसाची ही कितीतरी रूपे... मनासारखा राजा.. राजासारखे मन...
सुभाष कुदळे आणि राजाभाऊ परदेशी हे एक समीकरणच झाले होते. कुदळे यांच्यासोबत ते कायम ‘चपराक’च्या कार्यालयात यायचे. येताना कधी द्राक्षे, कधी केक-ढोकळा तर कधी भेळ आणायचे. ‘चपराक’च्या सदस्यांसह दिलखुलास गप्पा मारायचे. जे चांगले आहे, उदात्त आहे, मंगल, पवित्र आहे त्याचा त्यांना ध्यास होता. ‘इंग्रजीवर प्रभुत्व असायलाच हवे,’ हे ठासून सांगताना ‘मायबोली मराठीवरचे प्रेम यत्किंचितही कमी होऊ नये,’ असे ते म्हणायचे. त्याचसाठी त्यांनी त्यांच्या काही नातेवाईकांची ‘चपराक’ची वर्गणीही भरली होती.
मध्यंतरी त्यांच्या निवृत्तीचा कार्यक्रम झाला. त्यावेळी त्यांनी आम्हाला कार्यक्रमाला अध्यक्ष म्हणून येण्याची विनंती केली. आम्ही म्हणालो, ‘‘राजाभाऊ, निवृत्ती हा आयुष्यातला महत्त्वावा टप्पा आहे. एखाद्या नामवंत लेखकाला आपण बोलवूया. मी कार्यकर्ता म्हणून उपस्थित असेनच...’’ पण त्यांनी काही ऐकले नाही. ‘‘पीएमपीएमएल मधील माझ्या कर्मचारी, पदाधिकारी बांधवांना तुमचे विचार आवडतात, तुम्ही माझ्यासाठी म्हणून आलेच पाहिजे...’’ असा आग्रह त्यांनी धरला. आमच्यापुढे पर्याय नव्हता. आम्ही गेलो. त्यांच्याविषयी मनमोकळे बोललो. ते खुश झाले.
मात्र निवृत्तीला निरोप द्यायला गेल्यानंतर इतक्या लवकर त्यांना शेवटचा निरोप द्यायची वेळ येईल असे कधीच वाटले नव्हते...
राजाभाऊ म्हणजे चैतन्याचा झरा. महाबळेश्‍वरला एका संस्थेने पुरस्कार वितरण सोहळ्याचे आयोजन केले होते. ‘चपराक’च्या ज्येष्ठ उपसंपादिका सौ. चंद्रलेखा बेलसरे यांच्याकडे पुरस्कारासाठी नावे सुचवण्याची आणि निवडण्याची जबाबदारी होती. आम्ही बहुआयामी असलेल्या राजाभाऊंचे नाव या पुरस्कारासाठी सुचवले. सर्वजण कार्यक्रमासाठी गेलो. आमचे सहसंपादक माधव गिर, सुभाष कुदळे, मोहन ननावरे, तुषार उथळे-पाटील, संजय ऐलवाड आणि राजाभाऊ अशी आमची मैफिल रंगली. वाईला उमेश सणस यांच्याकडे पाहुणचार घेतला. राजाभाऊंनी तिथे ‘मानसीचा चित्रकार तो...’ हे गीत ठेक्यात म्हणून दाखवले. आम्हा सगळ्यांना कविता म्हणण्याचा आग्रह केला. ज्येष्ठ समीक्षक प्राचार्य डॉ. श्रीपाल सबनीस यांनी त्यांच्या गोड आवाजाचे कौतुक केले तर त्यांना इतका आनंद झाला... त्यानंतर कितीतरीवेळा त्यांनी सबनीस सरांविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली. ‘‘या पुरस्कारामुळे माझी उमेद वाढलीय, आता पुरस्काराच्या ट्रॉफी ठेवण्यासाठी वेगळे कपाट करून घेतो,’’ असेही त्यांनी मिश्किलीने सांगितले.
आकाशवाणीच्या निवेदिका व सुप्रसिद्ध कवयित्री स्वाती महाळंक आणि त्यांच्या मातोश्री अरूणा महाळंक यांनी मध्यंतरी मराठी भाषा दिनानिमित्त एका कवी संमेलनाचे आयोजन केले होते. या कार्यक्रमासाठी आम्ही अध्यक्ष म्हणून यावे अशी त्यांची इच्छा होती. त्यांनी राजाभाऊंना मधे घातले आणि आम्हाला उपस्थित राहण्यास भाग पाडले. त्या कार्यक्रमाला आमचे लेखक संदिपान पवार, विनोद श्रा. पंचभाई, सागर सुरवसे यांच्यासह आम्ही गेलो. राजाभाऊंनी सर्वांच्या कविता ऐकल्या. भरभरून दाद दिली आणि वडील या विषयावर त्यांना आवडलेली एका कवीची कविता सादर केली. हा कुटुंबवत्सल पिता होता. त्यांच्या दोन्ही मुलींचे, जावयाचे संदर्भ त्यांच्या बोलण्यात नेहमी यायचे.
राजाभाऊंनी इंटक या कामगारांच्या संस्थेतही भरीव योगदान दिले. कामगारांच्या न्याय हक्कासाठी ते कायम आग्रही असायचे. पीएमपीएमएल मधील कामगारांच्या कलागुणांना वाव मिळावा यासाठी ते धडपडायचे. त्यांनी ‘सूर संगम निराली’ हा अंध कलाकारांचा एक ग्रुप केला होता. त्यामाध्यमातून ते विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करायचे. त्यांच्या जीवनात आनंद निर्माण व्हावा यासाठी धडपडायचे.
24 मार्चला नेहमीप्रमाणे आमच्या मनसोक्त गप्पा झाल्या. घुमानच्या साहित्य संमेलनाची तयारी सुरू असल्याने त्यांनी आम्हा सर्वांना शुभेच्छा दिल्या. ‘‘माझीही यायची इच्छा होती पण कौटुंबीक जबाबदारीमुळे ते शक्य नाही.’’असे सांगितले. ‘‘चपराकचा विस्तार नक्की आहे. आपल्याला आता कोणीही थोपवू शकणार नाही. नवीन वाचक जोडण्यासाठी आणखी व्यापक प्रयत्न व्हायला हवेत. समाजाने, वाचकांनीही अशी मासिके वाढावित यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत’’ असे ते अंतःकरणापासून सांगत होते.
आज, म्हणजे, गुरूवार, दि. 26 मार्चला सकाळी त्यांनी ‘चपराक’च्या व्हाटस् अप ग्रुपला आजच्या क्रिकेट मॅचच्या निमित्ताने ‘आजचा दिवस विजयाचा’ अशी प्रतिक्रिया दिली. दुपारी ते ‘चपराक’च्या कार्यालयात आले. सुभाष कुदळे आणि राजाभाऊंची जोडगोळी असल्याने त्यांचे एकट्याने येणे आम्हाला विशेष वाटले. त्यांनी सांगितले, ‘‘सुभाषअण्णाची तब्येत बरी नसल्याने त्यांना त्रास दिला नाही. त्यांचे पुस्तकाचे स्क्रिप्ट द्या, तुम्ही घुमानवरून येईपर्यंत व्याकरण तपासून घेतो.’’
आज प्रथमच ते ‘चपराक’च्या कार्यालयातून चहा न घेता गेले. ‘’नातेवाईकाकडे जेवायला जायचे आहे’’ असे म्हणत ते लगबगीने पळाले. ‘‘येतो घनश्यामजी’’ हा त्यांचा निरोपाचा स्वर आमच्या कानात स्पष्टपणे घुमतोय. दुपारी ‘चपराक’मधून गेल्यानंतर ते सुभाष कुदळे यांच्या घरी गेले. त्यांना स्क्रिप्ट दिले. थोडावेळ मॅच पाहिली आणि ‘‘जरा जाऊन येतो’’ म्हणत गेले. नातेवाईकाकडे ते जेवायला जाणार होते. तिथेच त्यांना हृदयविकाराचा झटका आला. रूग्णालयात नेईपर्यंत तर सगळा खेळ संपला होता. आमचे एक घनिष्ठ स्नेही, जॉॅली, रूबाबदार, सुहृदयी व्यक्तिमत्त्व काळाने हिरावून नेले. दुपारी एक वाजता भेटून गेलेला हट्टाकट्टा, हसतमुख माणूस चार वाजता गेला हा धक्का कसा पचवणार?
सुभाष कुदळे यांचा दूरध्वनी आला आणि अक्षरशः हबकून गेलो. काळजाचे पाणी पाणी झाले. ‘जो आवडे सर्वांना, तोचि आवडे देवाला’ असे म्हणतात ते उगीच नाही. त्यांच्याशी संबंधित कितीतरी घटना लख्खपणे डोळ्यासमोर दिसत आहेत. ‘निवृत्ती ही वृत्तीवर अवलंबून असते, तुम्ही निवृत्त झालात तरी चांगल्या कामापासून कधीही परावृत्त होणार नाही याची आम्हाला खात्री आहे’ असे मी त्यांच्या निवृत्ती समारंभातून अध्यक्षीय भाषणात बोललो होतो. त्यानंतर त्यांनी ‘चपराक’मधून सातत्याने लिहिण्याची अपेक्षा व्यक्त केली होती आणि आज अचानक ते कायमचे निवृत्त झाले. त्यांच्या दोन्ही मुली, जावई, पत्नी, त्यांचे गुरू कम मित्र सुभाष कुदळे, राजाभाऊंचे अन्य कुटुंबीय, मित्रमंडळी, पीएमपीएममधील सर्व चाहते यांना या धक्क्यातून सावरण्याची ताकत परमेश्‍वराने द्यावी.
अंध कलाकारांसाठी हाडाची काडे करणार्‍या राजाभाऊंनी जातानाही नेत्रदान केले. स्वतःजवळ जे आहे ते समाजाला देण्याचे व्रत त्यांनी शेवटपर्यंत जोपासले. राजाभाऊ, तुम्हाला विसरणे कदापि शक्य नाही. तुमच्या स्मृती आमच्या हृदयात जिवंत आहेत.
‘पराधीन आहे जगती, पूत्र मानवाचा’ हेच खरे! राजाभाऊ परदेशी यांना साप्ताहिक ‘चपराक’ परिवाराकडून भावपूर्ण आदरांजली!!